In Rijksmuseum Boerhaave hangt het vierluik ‘De vier gedaanten van de arts’. Deze schilderijen tonen de status van de dokter in de ogen van de patiënt in de loop van zijn behandeltraject. De art is op deze achtereenvolgens afgebeeld als Jezusfiguur, reddende engel, mens en ten slotte duivel. De arts dringt namelijk na de behandeling van de inmiddels herstelde patiënt aan op betaling. De boodschap van dit vierluik is de arts te eren en te belonen om zijn onmisbaarheid.

Er zijn van deze vier gedaanten van een arts meerdere werken bekend. De vroegst bekende uitbeelding van het thema is een serie prenten naar Hendrik Goltzius uit 1586. Latere prentenseries zijn bekend van Johannes Gelle (1609) en Jan van Vianen (ca. 1700). Rijksmuseum Boerhaave bezit nog een schilderijencyclus met hetzelfde onderwerp, door Jan Horemans de Jonge uit 1752. Het idee is hetzelfde.

In elk vierleuk is op het eerste schilderij een ernstig zieke man te zien met de arts als een Christusfiguur. Het is het moment waarop de patiënt in grote nood verkeert, hevige pijn lijdt, en de wanhopige familie een consult heeft ingeroepen. Men kijkt uit naar de komst van de arts, die wordt begroet als heilbrenger. De Christusfiguur symboliseert hier de dokter, die in dit soort crisissituaties immers wordt vereerd als was hij Onze Lieve Heer.

In het tweede schilderij  is de patiënt al wat opgeknapt. Het is het moment waarop de genezing inzet en de grootste paniek is geweken. De figuur aan het ziekbed stelt nu de arts voor als reddende engel. In het derde tafereel is de zieke bijna helemaal hersteld. Dit is het moment waarop de patiënt zich verheugt over zijn genezing en de arts ziet als ieder ander mens. Het laatste tafereel toont de patiënt geheel opgeknapt en de arts is afgebeeld als duivel met horens en vleermuisvleugels in zwart pak met witte molensteen kraag. Dit is het moment dat de arts de rekening presenteert.

Vera Weterings

Op de website van Rijksmuseum Boerhaave is een uitgebreid beeldverhaal van de vier gedaanten van een arts te bekijken met details van de verschillende schilderijen.