Fuji. Iconische berg in beeld, Chris Uhlenbeck
Japanmuseum SieboldHuis, Zwolle, 2015
ISBN 978 90 812874 7 0
Paperback, met illustraties in kleur
96 pagina’s
€ 17,50
Fuji. Iconische berg in beeld
Tegenwoordig is de berg Fuji slechts zelden te zien aan de horizon boven Tokyo, dat heeft te maken met de hoogbouw en vervuiling van de moderne stad. Toch is de Fuji door de eeuwen heen altijd erg aanwezig geweest in de dagelijkse leefomgeving van de bewoners van Edo, zoals Tokyo vroeger bekend stond. Dat de berg Fuji van belang is voor Japanners blijkt door de eeuwen heen doordat de berg op vele prentkunstwerken te zien is. Ook in de huidige cultuur speelt de berg een belangrijke rol, zo is deze te zien op de Japanse bankbiljetten en is Fuji in 2013 opgenomen op de werelderfgoedlijst van UNESCO.
Voor Japanmuseum SieboldHuis was de fascinatie van Japanners reden om een tentoonstelling aan deze beroemde berg te wijden. Philipp Franz von Siebold (1796-1866), aan wie het museum zijn naam te danken heeft, was immers ook onder de indruk van de berg. Hij roemt het ‘verrukkelijke uitzicht op de naar boven oprijzende top van de nog met sneeuw bedekte berg Fuji’ in zijn reisverslag op 22 mei 1826. Vele kunstenaars, schrijvers en dichters voor en na Siebold hebben zich laten inspireren door de berg en deze beschreven en afgebeeld. In de tentoonstelling en gelijknamige publicatie Fuji. Iconische berg in beeld worden respectievelijk de bezoeker en lezer meegenomen op een reis door de tijd langs meer dan 140 werken uit vier eeuwen van prentkunstenaars en fotografen.
De rijk geïllustreerde publicatie laat de prachtige prenten tot hun recht komen door de prettige vormgeving van het boek. De bijschriften bij de afbeeldingen zijn altijd onderaan de pagina geplaatst en niet her en der verspreid naast de platen, zodat het boek een rustige uitstraling heeft. Daarnaast worden de prenten ingedeeld in thematische hoofdstukken die ingedeeld zijn op een chronologische volgorde. De lezer leest in het begin van het boek over de Fuji-cultus waarin de beklimming van de berg als heilige plaats gedurende elk van de vier seizoenen een belangrijk ritueel was. Deze verering nam in de Edo-periode (1603-1868) steeds grotere vormen aan en aangezien vrouwen de berg niet mochten beklimmen, werden er vanaf 1779 in Edo ook mini-Fuji’s aangelegd. Op de verschillende prenten zijn deze mini-fuji’s te bewonderen.
De series over Fuji van Katsushika Hokusai (1760-1849) en Utagawa Hiroshige (1797-1858) lopen als rode draad door zowel de tentoonstelling als de publicatie. In 1830 begon Hokusai aan zijn eerste grote landschapsserie, ’36 gezichten op de berg Fuji’. Twee jaar later begon Hiroshige aan de eerste horizontale prentenserie van de berg. Een aantal decennia later, in 1856 begon Hiroshige ook een grote serie met honderd beroemde gezichten op Edo. Uiteindelijk zijn er 119 ontwerpen gemaakt waarbij wederom te zien is dat Fuji een belangrijke rol had. Op zeventien prenten is Fuji te zien. Uit de prenten blijkt dat de meest favoriete locatie om de berg af te beelden was in Nihonbashi, het hart van de stad. Op deze plek konden zowel de hoofdwegen Tōkaidō en Kisokaidō in beeld worden gebracht samen met de pakhuizen, het keizerlijk paleis en tot slot het symbool van de natie, Fuji. Een interessante vergelijking die in de publicatie wordt gemaakt is die van de meest beroemde Japanse prent In de holte van een golf, in de buurt van de kust bij Kanagawa van Hokusai met Gezicht vanaf de kust bij de bergpas van Satta van Hiroshige. Er wordt gespeculeerd dat Hiroshige met deze prent wellicht een knipoog maakt naar de grote golf van Hokusai.
Er is dan ook niet alleen aandacht voor de berg Fuji, maar ook voor de veranderingen in de prentkunst. Zo wordt uitleg gegeven over de uki-e, oftewel vlietende prenten. In deze prenten van landschappen en interieurs wordt een overdreven Europees éénpuntsperspectief gehanteerd. Een ander genre dat aan bod komt, is dat van de surimono, letterlijk: iets gedrukts. Surimono waren over het algemeen niet-commercieel geproduceerde prenten die beeld en poëzie verbonden en daardoor vaak onder dichters en kennissen werden verspreid. Op deze prenten werd Fuji vaak in combinatie met een valk en aubergine afgebeeld. Dit heeft te maken met bijgeloof waarbij men dacht dat als men in de nacht van 1 op 2 januari tijdens een droom deze combinatie zag, het voor deze persoon een heel gelukkig nieuw jaar zou worden. Het gezegde gaat dan ook Ichi-Fuji, Ni-Taka, San-Nasubi, oftewel één-Fuji, twee-valk, drie-aubergine.
Zoals gezegd wordt in de publicatie een chronologisch verloop aangehouden. Zo is aan het einde van het boek aandacht voor de concurrentie van andere reproductievormen zoals de lithografie en fotografie waarmee de prentkunst vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw te maken kreeg. In zowel de publicatie als de tentoonstelling is ook aandacht voor de fotografie. Er is gekozen om het werk van twee fotografen te kiezen om ook een modern beeld van Fuji te laten zien. De Japanse Narahashi Asako (1959) en de Engelse Chris Steele-Perkins (1947) tonen ieder op hun eigen manier hoe zij naar Fuji kijken.
Kortom, als lezer maak je een reis langs vier eeuwen prentkunstenaars en fotografen aan de hand van werk waarop de berg Fuji centraal of in de verte aanwezig is. Hierbij is zowel aandacht voor de symbolische betekenissen op de kunstwerken als de stijl- en genreveranderingen door de eeuwen heen. Dit maakt de catalogus bij de tentoonstelling een zeer interessant en prachtig boek bij een tentoonstelling die zeker de moeite van het bezoeken waard is. Het is daarbij een unieke invalshoek om aandacht te besteden aan het Japanse bedevaartsoord Fuji.
Vera Weterings
Het eerste deel van de tentoonstelling Fuji. Iconische berg in beeld met speciale aandacht voor de werken van Hokusai is te zien tot en met 24 januari 2016. Het tweede deel met speciale aandacht voor de werken van Hiroshige is te bewonderen van 26 januari tot en met 27 maart 2016 in Japanmuseum SieboldHuis in Leiden.
Geïnteresseerd in de tentoonstelling over Fuji? Lees ook de blog Iconische berg in beeld.