Wanneer je over de Kelten leest komen vaak de Britse eilanden, het huidige Frankrijk (Gallië) en het belangrijke gebied in Zuid-Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk uitgebreid aan bod. België wordt vaak nog in het verhaal betrokken vanwege Caesars opmerkingen over de Belgae die hij in dat gebied bestreed tijdens zijn Gallische Oorlogen. Nederland wordt in de meeste literatuur over de Kelten genegeerd, of als al de moeite genomen wordt het gebied te bespreken dan wordt het simpelweg bij het grote Germanië geschoven. Germanen dus in onze contreien, en Kelten die halt hielden bij Turnhout, maar klopt dat beeld beeld wel?
Nee dus, wanneer we zoeken naar bewijs voor de aanwezigheid van Kelten of Keltische invloeden in een gebied kan dat via twee manieren; de taal en archeologische vondsten. Om met het eerste te beginnen; in Nederland zijn veel voorbeelden te vinden van topografische namen en inscripties die wijzen op het gebruik van een Keltische taal. Dit impliceert overigens niet dat de mensen die een dergelijke taal spraken zichzelf ook als ‘Kelt’ zagen of zich verwant voelden met bijvoorbeeld Keltische stammen in het huidige Frankrijk. De verspreiding van Keltische talen is waarschijnlijk vanuit het westen van Europa oostwaarts getrokken, terwijl de verspreiding van de culturen die wij als de twee belangrijkste Keltische bestempelen, Hallstatt en La Tène, hun kerngebied in Midden-Europa hebben. Een voorbeeld van een Keltisch aandoende plaatsnaam is bijvoorbeeld Levefano, waarmee wellicht Wijk bij Duurstede bedoeld werd. Leve is hierbij waarschijnlijk uit het Keltisch afkomstig, waarbij equivalenten te vinden zijn in de rivieren de Lieve in België en de Leven in Engeland.[1]
Altaarstenen uit de Romeinse tijd zijn een andere bron van voorbeelden van de Keltische taal in onze streken. Zo is in Alem een altaar gevonden gewijd aan Dea Exomna. Exomna is een Keltische naam en betekent ‘de onbevreesde’. Vergelijkbare inscripties zijn bekend van altaren uit Domburg en Colijnsplaat. In Vechten is een altaarsteen gevonden met de naam Viradecdis, wat vrij vertaald Keltisch is voor ‘de heldhaftige’. Een andere steen komt uit Horn; hierop wordt een zekere Mercurius Arvernnus genoemd. Let op de verwantschap met de Arverni, een Keltische stam uit Gallië die door Caesar werd beschreven. Keltische namen van personen zijn ook uit Nederland bekend, zoals Exomnios, de zoon van Isauricus. Behalve de vele verwijzingen naar de Keltische oorsprong van veel topografische namen is ook het geringe aantal duidelijk Germaanse namen opvallend.
Waar het Keltisch archeologisch materiaal betreft is er een opvallende verschraling zichtbaar vanaf ongeveer de grote rivieren noordwaarts. Er zijn daar wel vondsten bekend die in verband gebracht kunnen worden met de Kelten, maar die zijn relatief klein in aantal. Ten zuiden van de rivieren is het aantal vondsten veel groter, waarbij net als in andere delen van Europa vooral op natte plaatsen veel vondsten gedaan worden. Wapens en gebruiksvoorwerpen uit moerassen, vennen en rivieren hebben hierin een groot aandeel. Dit kan er mee te maken hebben dat het gebied van het huidige Nederland zich grotendeels in de periferie van de Keltische culturele invloed bevond maar wel de Keltische taal overnam, misschien mede vanwege handelsdoeleinden. In de laatste eeuwen voor Christus was het Nederlandse rivierengebied immers nog niet het handelsknooppunt dat het in de vroege middeleeuwen zou worden. De verspreiding van het Keltisch als handelstaal is deel van de these van onderzoekers Barry Cunliffe en John Koch die de oorsprong van de Keltische talen in de westelijke randen van Europa zoeken.[2]
Wouter van Dijk
[1] Zie voor meer informatie over Kelten in Nederland L. Verhart, ‘Op zoek naar de Kelten. Nieuwe archeologische ontdekkingen tussen Noordzee en Rijn’ (Utrecht 2006) waarop dit artikeltje ten dele is gebaseerd.
[2] Zie voor meer informatie over het idee van Celtic from the West de gelijknamige serie bundels waarvan dit jaar het derde deel is verschenen, onder redactie van Barry Cunliffe en John Koch.