Syfilis of de Franse ziekte

Recensent: Vera Weterings

Syfilis of de Franse ziekte, Girolamo Fracastoro. Vertaald en ingeleid door Julius Roos

Athenaeum – Polak & Van Gennep, Amsterdam 2017
ISBN 9 789025 306083

Paperback, met notenapparaat.
175 pagina’s
€ 12,50

Syfilis

 “Welke plaag doorkruiste ooit met dezelfde snelheid Europa, Azië en Afrika? Welke ziekte boort zich dieper in de aderen en ingewanden? Welke ziekte is hardnekkiger of verzet zich halsstarriger tegen de kunst en geneeswijzen van de artsen?”

Erasmus schreef dit in 1593 aan Krzystof Szydlowiecki over de syfilisepidemie. Syfilis kwam voor het eerst in 1496 in Nederland voor. Het kwam mee met het leger van Johanna van Aragon, de oudste dochter van Ferdinand van Aragon en Isabella van Castilië. De naam syfilis was toen nog niet bekend. De naamgeving van de ziekte volgde de epidemische verspreiding en kende honderden namen, vaak een verwijzing naar het buurland of het volk waar de ziekte vandaan kwam. Het was Girolamo Fracastora (1476-1553) aan wie de ziekte zijn naam syfilis te danken heeft. Fracastoro studeerde filosofie, letteren, sterrenkunde en geneeskunde en vestigde zich als medius in Verona. Hij werd de lijfarts van kardinaal Alessandro Farnese, de latere paus Paulus III. Fracastoro’s naam werd definitief gevestigd met zijn leerdicht over de syfilisepidemie in 1530. Ook schreef hij een wetenschappelijk werk in proza zo’n zestien jaar na het gedicht: De cantagione. Hierin verscheen een theorie over besmetting en besmettelijkheid van ziektes.

De auteur van Syfilis of de Franse ziekte is Julius Roos. Hij is internist en studeerde na zijn pensionering Latijnse Taal en Cultuur. Roos koos ervoor om een vertaling te publiceren van het werk van Fracastoro waarbij de Latijnse tekst gaat terug op de tweede editie uit 1531 (Rome). Voor de Nederlandse vertaling heeft Julius Roos ervoor gekozen voor een vertaling in proza omdat de Nederlandse taal zich niet erg leent voor hexameters en vertalen in een ander metrum minder passend zou zijn bij een leerdicht. Daarbij heeft volgens Roos proza het voordeel dat je dichterbij de oorspronkelijke tekst kunt blijven. Een interessante aanvulling aan de vertaling van het boekje is zijn uitgebreide inleiding waarin hij niet alleen ingaat op de achtergronden van het werk van Fracastoro, maar ook uitweidt over de ziekte. Zo behandelt hij de oorsprong en vroegste geschiedenis van syfilis in vogelvlucht, vertelt hij over de vroege opvattingen met betrekking tot de ziekte, gaat hij in op het ziektebeeld toen en nu en de therapie. Daarnaast heeft hij ook niet alleen oog voor het werk van Fracastoro en zijn leven, maar maakt hij ook kleine uitstapjes naar het werk van eerdere auteurs.

Hoewel Fracastora de naamgever van de ziekte werd door zijn publicatie, werd ervoor ook al over syfilis geschreven. Zo schreef Theodericus Ulsenius, ook wel bekend als Dirk van Ulsen, een episch gedicht van honderd hexameters over de Franse ziekte en Niccolò Leoniceno in 1497 zijn Libellus de epidemia quam vulgo morbum gallicum sive brossulas vocant (Verhandeling over de epidemie die in de volksmond Franse ziekte of puistenziekte wordt genoemd). Na 1497 volgden de publicaties elkaar in rap tempo op, één van de belangrijkste geschriften voor Fracastoro’s gedicht was van de hand van Ulrich von Hutten (1488-1523). Von Hutten schreef als eerste over de behandeling van de ziekte met guaiacum.

Zijn gedicht beslaat drie boeken, variërend van 420 tot 465 hexameters waarin hij achtereenvolgens de oorzaken, de gebruikelijke behandelingen en de uit de Nieuwe Wereld afkomstige therapie met guaiacum behandelt. Pas in 1947 werd ontdekt dat de ziekte eenvoudig te genezen was met penicilline. De verspreiding van syfilis over het vaste land van Europa vindt zijn oorsprong in de terugkeer van Columbus uit Amerika. Onzekerheid over de oorsprong van de ziekte is echter tot enkele jaren geleden blijven bestaan. In zijn leerdicht verwees Fracastora ook al naar de theorie omtrent Columbus. Zo gaat hij in het derde deel van zijn leerdicht uitgebreid in op de reis van Columbus en de besmetting die de bemanning in Hispaniola (tegenwoordig Haïti en de Dominicaanse Republiek) opliep.

Het belang van het leerdicht van Fracastoro ligt niet alleen in de naamgeving syfilis voor de ziekte. Fracastoro schreef een didactisch gedicht van grote literaire betekenis, waarin hij zijn inzichten in de oorzaken en behandeling van de ziekte ontvouwde en het concept van besmetting door onzichtbaar kleine deeltjes uitwerkte.  Voor wie niet heel bekend is met de Franse ziekte en er eens wat meer over te weten wil komen is dit boekje zeer geschikt. Naast de vele wetenswaardigheden in het inleidend gedeelte is ook de vertaling zeer vermakelijk te lezen; niet alleen vanwege de bijzondere opvattingen die men toentertijd over de ziekte had, maar ook omdat de vertaling van het leerdicht door Roos zeer aangenaam te lezen is. Kortom, een verrassend interessant werk!

Vera Weterings