Recensent: Vera Weterings

Tōhoku Girls. Traditionele Kokeshi uit Japan, Janet Bernard

Japanmuseum SieboldHuis, Rotterdam 2017
ISBN 978 90 8271 110 3

Paperback, met illustraties in kleur
104 pagina’s
€ 19,95

Tōhoku Girls

Kokeshi-poppen zijn houten, beschilderde poppen die met de hand worden vervaardigd door ambachtslieden in Japan.  De houten poppen zijn in Japan zeer geliefd vanwege hun eenvoudige charme, maar niet alleen in Japan, ook in Nederland. Zo bezit Janet Bernard een grote verzameling traditionele kokeshi uit Tōhoku. Deze verzameling was aanleiding tot de tentoonstelling in Japanmuseum SieboldHuis gewijd aan deze houten poppen. Bernard stelde haar verzameling beschikbaar voor de tentoonstelling en schreef ook de teksten voor de publicatie. Het resultaat is een fraaie tentoonstelling met bijzonder aantrekkelijke opstellingen kokeshi en een heldere catalogus. Wie de tentoonstelling bezoekt of de bijbehorende publicatie leest zal kennis maken met elf verschillende stijlen kokeshi-poppen.

Het merendeel van de verzameling van Bernard is bij elkaar gebracht in de tijd dat ze in Tokio woonde, tussen 1993 en 1999. De overige kokeshi kocht ze in de periode erna, tijdens haar vele reizen naar Japan. De poppen vond ze op lokale vlooienmarkten, in antiekwinkels en uitdragerijen in Tōhoku. De karakteristieke houten poppen tonen de liefde en ambachtelijke vaardigheden van de poppenmakers. Dit eeuwenoude ambacht wordt van generatie op generatie doorgegeven en elke pop wordt met veel zorg en aandacht gemaakt. Kokeshi zijn eenvoudige poppen; een hoofd op een cilindervormig lichaam zonder ledematen, een paar geschilderde lijntjes als gezicht en over het algemeen vrolijk beschilderd met een bloemenpatroon aan de voorzijde. De poppen zijn allemaal meisjes, simpelweg omdat meisjes vroeger met poppen speelden; jongens hielpen hun vader met hun werk. Toch is elk exemplaar uniek en de oplettende kijker ontdekt al snel de enorme variatie aan kleur, vorm, grootte en beschildering. Iedere kokeshi is voorzien van patronen die vaak herkenbaar zijn voor een specifieke makersfamilie, en ook is aan de onderzijde over het algemeen de signatuur van de maker te vinden.

In zowel de tentoonstelling als de publicatie zijn de kokeshi-poppen uit de verschillende regio’s apart gepresenteerd zodat de verschillende kenmerken per regio goed naar voren komen. Hoewel de poppen er op het eerste gezicht allemaal hetzelfde uitzien, hebben ze allerlei gezichtsuitdrukkingen en zijn de verschillende vormen karakteristiek voor de verschillende regio’s. Zowel in de tentoonstelling als in de bijbehorende publicatie wordt door Bernard op heldere wijze uitgelegd wat de kenmerken van de poppen zijn binnen de verschillende gebieden. Zo blijkt dat de poppen vernoemd naar het dorpje Yajiro vaak grote hoofden hebben, soms rond van voren, maar meestal vrij breed. De hoofden werden over het algemeen aan het lichaam bevestigd met een zogenoemd sashikomi (verbindingsstuk). Daarbij varieert de vorm van de lichamen; soms zijn ze rond van vorm met een duidelijke taille die op de draaibank is vervaardigd en soms juist recht van vorm met smalle schouders.

Een andere stijl is die uit Togatta, dit is naar men zegt de oudste. De kokeshi uit Togatta zijn zeer elegant en hebben een bloemrijk uiterlijk. Ook hebben ze slanke, rechte lichamen met afhangende schouders en een nogal groot hoofd dat stevig op het lichaam werd bevestigd met de sashikomi. Bij de verschillende stijlen variëren niet alleen de vormen van de hoofden en de lichamen en de manier van verbinding, maar ook de verschillende bloemversiersels en de lijnen voor de ogen, neus en het mondje, net als de plukjes ponyhaar.

Een leuke toevoeging aan het geheel zijn de bijzondere kokeshi-poppen zoals de zogenoemde ejiko, ook wel izumeko (mandekindjes) genoemd. Deze poppen kennen hun oorsprong in de tijd dat de boeren hun baby’s altijd bij zich hielden op het land en ervoor zorgden dat hen niks overkwam door ze in te wikkelen in een quilt en voorzichtig in rieten mandjes te leggen aan de rand van het werkveld. Een andere bijzondere kokeshi is de nemariko, dat is een kokeshi in zithouding. Deze bijzondere poppen worden alleen in Naruko gemaakt en net als normale kokeshi beschilderd met traditionele patronen.  Naast de verschillende poppen wordt er in de tentoonstelling en het boek ook aandacht besteed aan de totstandkoming van de poppen. Zo zijn de eerste hoofdstukken in de publicatie gewijd aan de ambachtelijke houtbewerking, het gebruikte hout en de meesters van de houtdraaibank. Bijgevoegde foto’s verduidelijken het proces.

Al met al is Tōhoku Girls een schitterende tentoonstelling en de bijbehorende publicatie is al even prachtig door de fraai geënsceneerde foto’s met de kokeshi-opstellingen. Daarbij wordt  voor de lezer een helder overzicht gegeven van de verschillende kenmerken per regio. Het boekje zorgt ervoor dat men thuis nog uitgebreid kan nagenieten van de prachtige verzameling van Bernard die momenteel in het SieboldHuis te bewonderen is.

Vera Weterings

De tentoonstelling Tōhoku Girls. Kokeshi-poppen uit Japan is tot en met 3 september 2017 in het Japanmuseum SieboldHuis in Leiden te bezoeken.