Recensent: Vera Weterings

Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk. Lezende vrouwen in de schilderkunst en de fotografie, Stefan Bollmann

(vertaald door Hilde Pauwels, oorspronkelijke titel Frauen, die lesen, sind gefährlich)

Amsterdam University Press, Amsterdam 2015
ISBN 978 94 6298 0952

Paperback
144 pagina’s
€ 9,95

Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk

Het heeft lang geduurd voordat vrouwen mochten lezen wat ze wilden. In de geschiedenis werd de vrouw vaak in een rol gezet waarbij zij zich bezig hield met huishoudelijke taken zoals kinderen opvoeden, koken en borduren. Middels lectuur kwamen vrouwen gaandeweg ook meer in contact met de onbegrensde wereld van de gedachten en de fantasie en konden ze zich losmaken van de beperkte wereld van het huishouden en ontsnappen aan hun dagelijkse bezigheden. Doordat zij hun kennis verbreedden, vormden zij langzaam een bedreiging voor de mannenwereld omdat zij toegang kregen tot informatie en ervaringen die oorspronkelijk niet voor hen bestemd waren. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het motief van de lezende vrouw kunstenaars door de eeuwen heen heeft geïnspireerd. Het is dit thema, de lezende vrouw in de kunst, dat Stefan Bollmann in zijn Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk als onderwerp neemt. Bollmann (1958) studeerde germanistiek, theaterwetenschappen, geschiedenis en filosofie en promoveerde op een werk over Thomas Mann. Momenteel werkt hij als lector, auteur en uitgever in München.

Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk wordt ingeleid door schrijfster Kristien Hemmerechts (1955) die verschillende romans, korte verhalen, recensies, reisverhalen, columns en essays  publiceerde. In deze inleiding laat ze de lezer kennis maken met de vele gedaanten die de vrouwelijke lezer kan aannemen en bespreekt ze de driehoeksverhouding tussen man, vrouw en boek.

De publicatie is opgedeeld in zes thema’s die telkens een bepaald soort lezeres behandelen, zoals de zelfbewuste, de gepassioneerde en de eenzame lezeressen. In de hoofdstukken vertelt iedere afbeelding van een lezende vrouw op een kunstwerk een ander verhaal over het model, over de afbeelding zelf en over de maker ervan. Na de zes themahoofdstukken volgt een essay over de geschiedenis van het leven in de kunst van de dertiende tot de eenentwintigste eeuw, hierin wordt soms verwezen naar kunstwerken die eerder behandeld werden.

De behandelde werken in het boek zijn veelzijdig en vertegenwoordigen alle eeuwen  van de kunstgeschiedenis. Zo behandeld Bollmann zowel Michelangelo’s reusachtige lezende Sybille als Vermeers brieflezende meisje en komt ook Eve Arnolds’ beroemde foto van Marilyn Monroe die verdiept is in Ulysses aan bod. Om op deze laatste in te gaan, wordt je bij het bekijken van de foto nieuwsgierig naar het antwoord op de vraag of Marilyn het boek echt heeft gelezen. Literatuurprofessor Richard Brown was ook nieuwsgierig naar het antwoord en schreef dertig jaar na de fotosessie naar de fotografe. Arnold reageerde en vertelde dat toen ze Marilyn net ontmoette ze in Ulysses aan het lezen was. Marilyn was in het boek aan het lezen toen Arnold haar camera laadde en zou gezegd hebben dat ze hield van de toon van het werk. Ze las de tekst hardop om hem beter te kunnen verstaan, maar vond hem toch moeilijk. Of ze het boek ooit uit heeft gelezen blijft dan ook de vraag.

Een ander verhaal aan de hand van een kunstwerk is dat van Dromen van Vittorio Matteo Corcos, dat ook de omslag van het boek siert. Op dit kunstwerk zien we een jonge, dromerig kijkende, in gedachten verzonken vrouw, een specialiteit van Vittorio Matteo Corcos. Op de grond zijn rode bloemblaadjes te zien van een verwelkte roos, symbool voor vergane liefde. De verwaaide bladeren op de grond en de naast de boeken op de grond neergelegde rekwisieten wijzen op de vergankelijkheid van het bestaan. De vrouw bevindt zich in de periode waarop de herfst de zomer opvolgt. Wellicht dat al deze betekenissen verwijzen naar het jonge meisje dat een zelfbewuste vrouw aan het worden is. Misschien heeft de lectuur hieraan bijgedragen. Deze en vele andere verhalen zijn in het boek Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk te lezen.

Maar vanwaar de titel Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk? Deze betekenis is terug te vinden in de achttiende eeuw, de tijd waarin de leeskoorts om zich heen greep, en onder andere vrouwen gretig boeken begonnen te lezen. Aan de ene kant werd het lezen als nuttig gepropageerd, namelijk om deugdzame boodschappen over te laten komen en opvoedkundige doeleinden na te streven. Aan de andere kant werd lezen gezien als bewijs voor de onstuitbare toename van zedenverwildering en ordeloosheid. Zoals gezegd werd het lezen in de achttiende-eeuw toegankelijker. Boeken lagen voortaan licht in de hand, en de lectuur van poëzie en romans was een nieuwe vorm van tijdverdrijf. Daarbij was lezen er niet alleen voor het vermaak, maar stond het ook symbool voor de individuele vrijheid.

De kunstwerken die in het boek zijn opgenomen zijn een lust voor het oog, dat maakt dit boek niet alleen tot een leesboek, maar ook een kijkboek. Daarbij zorgen de korte hoofdstukjes ervoor dat je af en toe een verhaal leest. Het is geen boek dat van A tot Z achter elkaar gelezen dient te worden. Toch is het geen oppervlakkig boek, de geschiedenis van de lezende vrouw in de kunst loopt als rode draad door de behandelde kunstwerken en wordt nauwkeurig behandeld in het essay achterin het boek. Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk hoort dan ook thuis in de boekenkast van elke (vrouwelijke) leesfanaat en is ook zeker aan te raden voor liefhebbers van kunst en literatuur.

Vera Weterings