Recensent: Wouter van Dijk
Jeroen Bosch. Tussen Hemel & Hel, Chris Will
Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij, Amsterdam 2016
ISBN: 97890 79156 030
Gebonden, rijk geïllustreerd, met literatuur- en illustratieverantwoording en leeslint
120 pagina’s
€12,50
Details en motieven uit het werk van Jeroen Bosch
In een mooi vormgegeven vierkant boekje van bescheiden omvang vertelt kunsthistoricus Chris Will de lezer het een en ander over de schilderijen van Jeroen Bosch. Het boekje dateert oorspronkelijk uit 2001 toen het werd uitgegeven bij de grote Jeroen Bosch-tentoonstelling in Museum Boijmans-Van Beuningen, waar Will lange tijd werkzaam was. Met steun van het Jheronimus Bosch Art Center, hét Jeroen Bosch-kennisinstituut van ons land, is een heruitgave door Stokerkade gerealiseerd.
In het boekje licht Will aan de hand van verschillende thema’s een aanzienlijke reeks details en motieven uit Bosch’ werk uit. Hij begint hierbij met de schepping, zoals geschilderd op de Tuin der Lusten. Basale religieuze thematiek wordt uitgelegd en Will gaat in op de manieren waarop Bosch dit gebruikte in zijn werk. Een opvallend detail is daarbij, mede omdat Will niet de enige is die dit foutief beschrijft, zijn opmerking dat de kat op het linkerpaneel van de Tuin der Lusten met een muis in zijn bek loopt, terwijl dit duidelijk geen muis is, maar eerder een ondefinieerbaar soort amfibie. Dit is te zien aan de bijzonder kleine kop, de zwemvliesachtige poten en hagedisachtige staart. Het is jammer dat dit foutje ook in Jhero is binnengeslopen, waarschijnlijk vanwege het beroep dat in deze uitgave wordt gedaan op de inhoud van Will’s werk.
Ondanks deze kleine tegenvaller aan het begin van het boek valt er genoeg te genieten in Jeroen Bosch. Tussen Hemel & Hel. De auteur pakt verschillende kleine tafereeltjes uit het werk van Bosch die hij vervolgens vanuit een cultuurhistorische invalshoek aan de lezer verklaart. Een voorbeeld is het ‘buikbeest’ op het rechterpaneel van de Verzoeking van Antonius uit Lissabon. Dit gedrocht zonder gezicht of armen maar met twee korte beentjes heeft een dolk in zijn romp. Dit zou volgens Will kunnen verwijzen naar een typering die men veelvraten gaf: “het is gat aan kop, en buik aan borst”. Een andere verwijzing, naar het mes in de buik, zou slaan op het gezegde “hy houd hem ’t yzer in den buik” wat zoveel betekent als ‘hij laat hem in de ellende waarin hij hem heeft gebracht’. De ‘hij’ staat hierbij voor de gulzigheid die de persoon in kwestie in het verderf heeft gestort.
Ook bijbelteksten komen vanzelfsprekend veelvuldig aan bod als hulp bij het verklaren van bijzondere voorstellingen. De middeleeuwse samenleving was immers diep religieus. Voorbeelden zijn hierbij de paradijsscènes met de schepping van de mens op verschillende van Bosch’ panelen. Opvallend is dat Will zich in het boek vooral richt op scènes met monsters, en de wat ‘gangbaarder’ werken van de schilder zoals de kruisigingstaferelen en andere taferelen met Christus als middelpunt links laat liggen, terwijl deze werken toch een prominente plaats in Bosch’ oeuvre innemen. Zeker wanneer men kijkt naar het aantal van dergelijke schilderijen op het totale aantal werken dat met Bosch in verband gebracht kan worden.
Al met al is het boekje van Will zeker het lezen waard. Het is erg toegankelijk geschreven, en duidelijk gericht op een breed publiek. De cultuurhistorische invalshoek van waaruit Will vele thema’s uit Bosch’ werk verklaard is te prijzen en levert leuke inzichten op. Helaas voor de mensen die al wat meer onderlegd zijn in de cultuur van de late middeleeuwen of al wat meer afweten van Jeroen Bosch en zijn werk blijft het boekje vanwege de publieksgeoriënteerde opzet erg aan de oppervlakte. Dit is onder meer ook af te zien aan de wel erg beknopte literatuuropgave, waar dieper geïnteresseerden weinig mee zouden kunnen aanvangen. Jeroen Bosch. Tussen Hemel & Hel is dan ook vooral aan te raden als introductiewerkje of als aanvulling op details van uitgebreidere werken. Met dat in het achterhoofd is het boek zeker een waardevolle en erg fraai uitziende aanvulling in je boekenkast.
Wouter van Dijk
Pingback:
Meesterwerk | Masterpiece. Jheronimus Bosch, Till-Holger Borchert |