Rome

Rome-de-droom-van-keizer-ConstantijnRecensent: Vera Weterings

Rome, de droom van keizer Constantijn, Eric Moormann en Sible de Blaauw

Uitgeverij WBOOKS i.s.m. Nieuwe Kerk Amsterdam, Zwolle 2015
ISBN 978 90 786 5356 1

Harde kaft, met illustraties in kleur, tijdlijn, bibliografie, verklarende woorden- en godenlijst
240 pagina's
€ 19.95

Rome

De Nieuwe Kerk Amsterdam heeft de afgelopen jaren tentoonstellingen georganiseerd over uiteenlopende thema’s, culturen, landen en religies; van de Indianen tot Ming en van Magisch Afrika tot Jodendom. Een wereld vol verhalen. Met de tentoonstelling Rome, de droom van keizer Constantijn gaat de Nieuwe Kerk Amsterdam terug naar de oorsprong van hun kerk in vierde-eeuws Rome, waar in korte tijd het christendom dominant werd in de samenleving. De Nieuwe Kerk Amsterdam ontleent – net als vele andere kerken – haar kenmerkende plattegrond aan de bouwwerken van toen. In de tentoonstelling wordt het multireligieuze Rome van de vierde eeuw als thema genomen, een tijd waarin het vroege christendom groeide. Een kentering in de geschiedenis.

De tentoonstelling in de Nieuwe Kerk Amsterdam toont hoe Rome in de vierde eeuw onder keizer Constantijn de Grote transformeerde van multireligieuze keizerlijke hoofdstad vol tempels met kolossale keizerbeelden tot pauselijk centrum gedomineerd door kerken met kruisen. Aan de hand van voorwerpen die nooit eerder te zien waren in Nederland wordt dit verhaal luister bijgezet. De meeste werken zijn afkomstig uit de Vaticaanse Musea, het Nationaal Romeins Museum en de Capitolijnse Musea. Daarnaast zijn ook werken te zien uit het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden en het Museum Romeinse Katakomben in Valkenburg. Het is uniek dat het beroemde vierde-eeuwse marmeren beeld van de Goede Herder, topstuk uit de Vaticaanse Musea, in Amsterdam te zien is naast Romeinse mozaïeken, fresco’s, sarcofagen, schilderijen en de iconische rechterhand van een van de kolossale standbeelden van Constantijn uit de Capitolijnse Musea. Het zijn deze topstukken die niet alleen in de tentoonstelling, maar ook in de gelijknamige publicatie centraal staan.

Om terug te komen op deze rechterhand van maar liefst 161 centimeter hoog, deze behoort toe aan een kolossaal keizerbeeld. In de binnenhof van het Capitolijns Paleis in Rome zijn onderdelen van dit soort kolossale beelden te zien, naast deze rechterhand liggen daar ook de kop en andere overgebleven fragmenten van het reusachtige beeld van Constantijn, waaronder voeten, stukken arm en been. In de tentoonstelling zijn naast de originele rechterhand ook kopieën te zien van onder andere de kop. Deze zeer getrouwe kopie is gemaakt ter gelegenheid van een grote tentoonstelling in Constantijns tijdelijke residentiestad Trier in 2007. In de publicatie zijn niet alleen afbeeldingen van deze resten te zien, maar is ook een tot de verbeelding sprekende reconstructie toegevoegd die de lezer laat zien hoe het beeld van Constantijn eruit had moeten zien, mocht het nog compleet zijn geweest. Een leuk detail dat in de publicatie te lezen is, is dat de kop niet oorspronkelijk voor Constantijn bedoeld was. De kop is namelijk ouder en waarschijnlijk een omgewerkt keizerportret van Trajanus of Hadrianus, die beiden gezien werden als ideale voorbeelden voor latere keizers.

In de publicatie worden maar liefst 78 objecten behandeld, waarvan de kop en de rechterhand van het kolossale beeld van Constantijn er twee zijn. De objecten zijn onderverdeeld in een vijftal hoofdstukken die ieder een eigen thema behandelen, waaronder de verhouding van de keizer tot de goden, de verhouding van de kerk tot de stad Rome en de erfenis van het vroegchristelijke Rome. Voorafgaand aan deze thematische hoofdstukken wordt in een inleidend hoofdstuk een beeld geschetst van het verdeelde Rome van de derde eeuw na Christus. In 293 kreeg het Romeinse Rijk een nieuwe regeringsvorm, de zogenoemde tetrarchie, oftewel het vierkeizerschap. In de eerste tetrarchie regeerden Diocletianus en Galerius over het oosten en Maximianus en Constantijn Chlorus over het westelijke deel van het Rijk. Na de dood van Chlorus werd zijn zoon Constantijn keizer. Constantijn regeerde samen met Maximianus over het westen vanaf 306. In 312 vond de Slag bij de Milvische brug plaats waarbij Constantijn Maxentius versloeg en Rome in handen kreeg. Dit maakte Constantijn alleenheerser in het westen. Een jaar later werd Licinius alleenheerser over het oostelijke deel. Hij stelde samen met Constantijn in 313 godsdienstvrijheid in, dit betekende het einde aan de christenvervolgingen. Toen in 324 Constantijn Licinius versloeg werd hij keizer over het gehele Romeinse Rijk en stichtte hij Constantinopel. In het hele Rijk werden kerken gebouwd. Het kerkbouwprogramma in Rome zorgde er zelfs voor dat de stad een ander gezicht kreeg. Onder zijn toedoen werd onder andere de Basilicia Constantiniana binnen de muren gebouwd, tegenwoordig beter bekend als de St. Jan van Lateranen. Toen keizer Theodosius in 380 het christendom tot de staatsgodsdienst van het Romeinse Rijk uitriep, was Rome een stad in transitie. Hoewel de tempels het stadsbeeld beheersten, werden ze in 391 op keizerlijk bevel gesloten.

De objecten in de tentoonstelling en het boek vertellen hoe het christendom in de late oudheid door toedoen van Constantijn steeds meer een gezicht kreeg in het publieke leven van de stad. Aan de hand van deze objecten wordt in beeld gebracht hoe de christelijke religieuze traditie verweven was met de eeuwenoude Grieks-Romeinse cultuur en andere culturen. Ook de meest monumentale uitingen van vroegchristelijke kunst, zoals de wandschilderingen in catacomben en mozaïeken worden behandeld. In het boek zijn naast foto’s van de originele schilderingen ook gedetailleerde reconstructies te bewonderen, zoals de gewelfdecoratie en het fresco de Vijf oranten uit de catacomben van Calixtus en het fresco Christus met de heiligen Petrus en Paulus uit de catacomben van Petrus en Marcellinus.

Het boek biedt niet alleen een compact overzicht met achtergronden van de circa tachtig objecten die in de tentoonstelling centraal staan. De verhalen bij de objecten geven een helder beeld van de kleurrijke periode waarin Rome zich onder keizer Constantijn bevond en geven goed weer hoe Rome en het Romeinse Rijk onder keizer Constantijn langzaam transformeerden van een multireligieuze hoofdstad tot pauselijk centrum. Liefhebbers van de Romeinse tijd of een ieder die geïnteresseerd is in het christendom zullen dit boek met plezier lezen. Het boek is een mooie aanvulling op de tentoonstelling in de Nieuwe Kerk Amsterdam. Auteurs Eric Moormann, hoogleraar Klassieke Archeologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, en Sibe de Blaauw, hoogleraar Vroegchristelijke Kunst en Architectuur aan dezelfde universiteit zijn er in geslaagd een erg toegankelijk geschreven en handzaam boek te vervaardigen, dat ook nog eens rijkelijk geïllustreerd is.

Vera Weterings

De tentoonstelling Rome, de droom van keizer Constantijn is tot en met zondag 7 februari 2016 te bezoeken in de Nieuwe Kerk Amsterdam.