Recensent: Vera Weterings

Historische atlas van het Rivierenland. De Nederbetuwe en de Gelderse waarden, Martin de Bruijn en Sil van Doornmalen

Uitgeverij Vantilt i.s.m. Regionaal Archief Rivierenland, Nijmegen 2015
ISBN 9789460041839

Gebonden, met illustraties in kleur en zwart-wit, literatuurlijst en illustratieverantwoording
80 pagina’s
€ 29,50

Historische atlas van het Rivierenland

Velen kennen de uitdrukking ‘Nederland boven de rivieren’ en Nederland tussen de rivieren’. De waterlopen die door Midden-Nederland stromen, vormen een barrière die ons land in tweeën deelt. Veel mensen zijn zich er echter niet van bewust dat er ook een streek is tussen de rivieren, een streek die door zijn ligging en landschappelijke ontwikkeling een boeiende en rijke geschiedenis kent. Het is het gebied dat voor een groot deel samenvalt met het werkgebied van het Regionaal Archief Rivierenland en wordt bepaald door de Nederrijn (vanaf Wijk bij Duurstede Lek genaamd), Linge, Waal en Maas. De rivieren omsluiten de geografische gebieden de Betuwe en verschillende Gelderse waarden, waaronder de TIelerwaard, Culemborgerwaard en Bommelerwaard. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Historische atlas van Rivierenland een project is van het Regionaal Archief Rivierenland. De atlas is echter onderdeel van een groter geheel. Zo werd in 2003 bij Uitgeverij SUN de Historische Atlas van Nijmegen uitgebracht, deze atlas werd zo goed ontvangen, dat deze het begin van een serie werd. Na Nijmegen volgden historische stedenatlassen van onder andere ’s -Hertogenbosch, Rotterdam, Utrecht, Den Haag en Groningen. In de loop der jaren is de serie overgenomen door de Nijmeegse uitgeverij Vantilt die de serie aanvulde met publicaties over steden zoals Dordrecht en Delft en regio’s zoals Kennemerland en Walcheren.

De Historische atlas van het Rivierenland is net als de andere atlassen opgedeeld in 35 korte hoofdstukken die elk kort een specifiek deel van de geschiedenis van het gebied behandelen. Anders dan andere atlassen is bij deze atlas gekozen voor een tweedeling. Zo staan in het eerste deel bestaande uit tien hoofdstukken de rivieren centraal. In deze hoofdstukken komt aan bod hoe rivieren zich door de eeuwen heen gedragen, hoe ze worden beheerst en gebruikt. Zo is er onder andere aandacht voor de manier waarop de meanderende rivieren het rivierenland hebben gemaakt tot wat het nu is. In het tweede deel – de resterende vijfentwintig hoofdstukken – wordt toegespitst op de bewoning, het gebruik van het land en de ontsluiting van de streek. Deze opbouw zorgt ervoor dat het eerste gedeelte van de atlas meer thematisch is en het laatste gedeelte een min of meer chronologisch verhaal verteld.

In de atlas wordt duidelijk hoe de rivieren zowel vriend als vijand voor de bewoners van het gebied zijn geweest. Ze brachten rampspoed met hun talrijke overstromingen, maar voorspoed doordat de rivieren belangrijke verkeersaders waren. Daarnaast gaven de rivieren het gebied ook een militair belang, het Rivierenland werd herhaaldelijk als frontgebied gebruikt en maakte deel uit van de grote waterlinies. Uiteraard is er ook in deze atlas aandacht voor de industriële ontwikkeling in het gebied en de focus op akkerbouw en fruitteelt. Het Rivierengebied staat immers al eeuwen bekend om zijn fruitteelt. Zo werd het gebied in de zeventiende eeuw ‘de gemeyne appelkelder van Holland en Vriesland’ genoemd, twee eeuwen later werd het gebied betiteld als ‘de fruittuin van Nederland’. Flipje mag dan ook zeker niet ontbreken in deze atlas, en dat doet hij ook niet!

Voor mij minder bekend, maar daarom niet minder interessant was de geschiedenis van de steenfabrieken in de regio. Ook hier wordt een hoofdstuk aan gewijd in de atlas. Zo leer je als lezer dat de steenbakkerij eeuwenlang nauw is verbonden geweest met het rivierenlandschap. In het Gelderse Rivierengebied waren de omstandigheden voor de productie van baksteen immers gunstiger dan elders in het land: in het gebied was veel gemakkelijk winbare klei, er waren veel goedkope arbeidskrachten en de rivieren konden worden benut voor de aanvoer van brandstof en de afvoer van gebakken stenen.

Naast de hierboven genoemde voorbeelden wordt er in de atlas nog veel meer verteld over het gebied van het Rivierenland. De atlas nodigt uit zo nu en dan een hoofdstuk te lezen. De auteurs zijn er in geslaagd om in beknopte hoofdstukken van slechts twee pagina’s de lezer een onderhoudende introductie te bieden in een specifiek deel van de geschiedenis van het gebied. Voor verdere details zal de lezer echter andere literatuur uit de kast moeten pakken. De Historische atlas van het Rivierenland biedt een mooie inleiding in vogelvlucht in de geschiedenis van het gebied en is zeker geen standaardatlas. Het boek bestaat niet alleen uit kaarten, maar vormt een mooi samenhangend geheel waarbij de vele illustraties de tekst op aangename wijze aanvullen. De illustraties bestaan naast kaarten ook uit foto’s en afbeeldingen van reclameplaten, charters, prenten en tekeningen. Zowel een lust voor het oog als een feest om te lezen! Een mooie aanvulling van de atlassenreeks en een absolute aanrader voor een ieder die geïnteresseerd is in de geschiedenis van het Rivierenland.

Vera Weterings