Recensent: Wouter van Dijk

Amerikanen lopen niet. Leven in het hart van de VS, Arjen van Veelen

De Correspondent, z.p. 2018
ISBN: 9789082821628

Paperback, met kaarten van St. Louis en de regio eromheen en notenapparaat
216 pagina’s
€ 18,00

De teloorgang van Amerika in beeld gebracht

“Er waart een spook door Europa”, schreven Marx en Engels al in het revolutiejaar 1848 in hun Communistisch Manifest. Daarmee doelden ze op de geest van revolutie en verzet die bezit had genomen van veel mensen die hun politieke en economische onvrije status niet langer accepteerden maar daar tegen in verzet kwamen. De geest was uit de fles. In het huidige Europa, en meer nog in Amerika, is geen spook te bekennen, wel een plaag. De plaag van het neoliberalisme, die alles wat hij op zijn weg tegenkomt kaalvreet en verteert. Wat deze plaag de afgelopen vijftig jaar in Amerika heeft aangericht, is één van de twee grote thema’s in dit boek van Arjen van Veelen. Het andere betreft het diepgewortelde racisme dat nog altijd deel uitmaakt van het dagelijks bestaan van vooral het Afro-Amerikaanse deel van de bevolking. Hoewel de rassenongelijkheid formeel is afgeschaft, ondervinden Afro-Amerikanen nog dagelijks hoe ook zonder juridische grondslag ongelijkheid naar kleur en afkomst bewerkstelligd kan worden. Er zijn waarschijnlijk weinig plekken in de VS waar je dit mechanisme duidelijker in werking kunt zien dan in St. Louis, zo merkte Van Veelen.

In 2014 verhuisde hij samen met zijn vrouw naar St. Louis, omdat zij daar onderzoek kon gaan doen in een ziekenhuislaboratorium. In de zomer van 2016 keerden ze terug naar Nederland. Gedurende deze twee jaar zou Van Veelen eigenlijk een roman gaan schrijven, die er overigens ook is gekomen, maar hij raakte gaandeweg zo geïnteresseerd in de stad St. Louis en de maatschappelijke situatie van het Midwesten dat meer en meer tijd ging zitten in het onderzoeken daarvan. Dat onderzoeken was geen doel op zich, Van Veelen schrijft zijn boek dan ook meer als een verslag van zijn jaren als burger in het land, en de eigenaardigheden die hem opvielen als nieuwkomer, Europeaan en Nederlander.

Wat hem allereerst opviel was dat St. Louis een enorm gesegregeerde stad is, met zwarte wijken in het noorden van de stad en witte in het zuiden. Van zijn huurbaas vernam hij allerlei regeltjes waaraan je je diende te houden om veilig over straat te kunnen, zoals het vermijden van bepaalde straten en buurten. Dan maar een stukje omrijden. Later leerde Van Veelen ook Afro-Amerikanen kennen, en komt te weten dat ook daar allerlei ongeschreven regels gelden die je het best in acht houdt als je wilt dat je ’s-avonds weer veilig thuiskomt. Alleen zijn deze regels niet ter bescherming tegen wetsovertreders bedacht, maar tegen de handhavers van het recht. Met behulp van allerlei statistieken en voorbeelden uit de praktijk laat Van Veelen zien hoe ongelijke behandeling van en rechtsongelijkheid tegenover de zwarte bevolking van de stad, op grote schaal maar ook heel lokaal, nog steeds ingebakken zitten in het rechtssysteem. Je weet als lezer dat de zaken in Amerika niet zo goed geregeld zijn als hier, maar het is ontluisterend om te lezen hoe in zowel de lokale politiek op het allerlaagste niveau als in de rechtsspraak, of het nu om een boete gaat of om strafprocessen, je consequent als donker persoon vaker en eerder aan het kortste eind trekt dan wanneer je met een lichte huid geboren zou zijn. Van Veelen woont ook in de periode dat er rellen in de wijk Ferguson uitbreken in de stad. Hij weet de Black Lives Matter-beweging die daaruit ontstond vervolgens helder te verklaren door de consequente tweederangs behandeling weer te geven die Afro-Amerikanen nog steeds moeten ondergaan door de rechtsprekende en uitvoerende machten. Hij laat zien dat veel van de verworvenheden van de burgerrechtenbeweging uit de jaren ’60 in de decennia daarna tersluiks zijn teruggedraaid. Weliswaar niet formeel, maar wel door praktisch handelen en het zoeken naar mazen in wet- en regelgeving op gemeentelijk niveau.

Van Veelen is ook getuige van de opmars van Donald Trump in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 2016. Inmiddels heeft hij ook vrienden gemaakt met mensen die afkomstig zijn van het platteland buiten St. Louis, waar veel kleine stadjes zijn weggekwijnd de laatste vijftig jaar. Van Veelen maakt met de auto een tocht langs een aantal van deze kleine ingeslapen stadjes en ziet overal hetzelfde beeld: vervallen huizen, weinig middenstanders, überhaupt weinig economische activiteit, maar wat het meest opviel; arme witte Amerikanen. Die had hij in St. Louis nog niet veel gezien. Waar de auteur gaandeweg doorheen trok is wat onder gegoede burgers ook wel Flyover country genoemd wordt. Het gebied in het Midwesten waar vanwege de uittocht van de industrie vanaf de jaren ’70 grote werkloosheid en armoede heersen. Van Veelen leert de bewoners van dergelijke stadjes kennen, en praat met een sheriff (!) die in zijn vrije tijd hamburgers bakt om rond te komen, en jongens die eigenlijk weinig toekomstperspectieven hebben als ze van school komen behalve het leger in te gaan. Je waant je terug in het Europa van de 19^e eeuw als je het leest. Deze mensen willen dolgraag hun stadjes weer opbouwen en een fatsoenlijke baan hebben, en lijken zo wanhopig dat ze Trump geloofden toen hij ze beloofde de werkgelegenheid weer terug te brengen. Een blik op labeltjes van zijn merchandise had ze daarvan echter kunnen genezen, ondanks de slogan ‘Make America Great Again’ zijn al Trumps producten ‘Made in China’. De problemen van drugs, slechte economische omstandigheden en een uitzichtloos bestaan zijn hetzelfde in deze kleine stadjes als in de slechte buurten van de grote stad.

The banker man grows fat, working man grows thin
It’s all happened before and it’ll happen again

-Bruce Springsteen – Jack of All Trades (2012)

Toch blijven de wetten en regels die de welvaart herverdelen naar de al reeds allerrijksten onaangetast. Sterker nog, de deregulering van het bedrijfsleven wordt alleen maar sterker, en de overheid behoudt steeds minder middelen om een leefbaar Amerika voor al zijn burgers te bewerkstelligen. De economische verelendung die het Midwesten sinds de neoliberale politiek vanaf de jaren ’70 in de huidige deplorabele staat heeft gebracht, zal dus nog wel even voortduren. Misschien tot het moment dat ook de verarmde witte Amerikanen zullen inzien dat mensen als Trump niet hun problemen zullen oplossen, maar ze juist verergeren. Dat laat Arjen van Veelen met dit boek op microniveau zien; het gewone leven van alledag in een verrot systeem, enerzijds van mensen die zich aan de status van tweederangs burger proberen te ontworstelen, anderzijds door het scheve economische systeem te beschrijven dat onvermijdelijk met die tweedeling samenhangt. Van Veelen is een observator, en beschrijft zijn bevindingen met vlotte pen in een prettig leesbare stijl. Zijn boek is een aanrader voor iedereen die meer te weten wil komen over het huidige Amerika.

Wouter van Dijk