Goed kijken begint met negeren

Recensent: Vera Weterings

Goed kijken begint met negeren. De kunst van opmerkzaamheid, Wieteke van Zeil

Atlas Contact, Amsterdam 2018
ISBN 9 789045 036557

Paperback, met illustraties in kleur, notenapparaat, literatuurlijst en kunstenaarsregister.
288 pagina’s
€ 24,99

Goed kijken begint met negeren

Wie wel eens een museum bezoekt zal het gevoel van overweldiging herkennen. Overweldigd door de hoeveelheid werken, de diversiteit van kunstenaars en kunststromingen en de vele verhalen. Hierdoor kun je als bezoeker al snel het gevoel krijgen dat je te weinig kennis hebt om de kunst te begrijpen. Kunsthistorica en journalist Wieteke van Zeil ervoer dit zelf ook:

“Ik merkte zelf na jaren schrijven over tentoonstellingen dat ik in musea nog altijd veel over het hoofd zag omdat ik vooral met de samenhang tussen de schilderijen bezig was. Veel ontging me.” (p. 8-9)

Vanuit die gedachte heeft Van Zeil zich vier jaar geleden gestort op haar column Oog voor detail voor de Volkskrant. Hierin schrijft ze alleen over rijke details in kunstwerken die meestal aan onze aandacht ontglippen. Het zijn verhalen over ontdekkingen en het plezier dat die haar opleverden. In Goed kijken begint met negeren probeert Van Zeil de lezer inzicht en tips te geven om beter te kijken. Het zijn tips die niet alleen zeer goed toepasbaar zijn in het museum, maar ook daarbuiten ons blikveld verbreden.

Wieteke van Zeil (1973) schrijft al veertien jaar over oude kunst voor De Volkskrant. In 2015 werkte ze mee aan de tentoonstelling Ik zie, ik zie… in het Frans Hals Museum in Haarlem. Hier liet ze de bezoeker kennismaken met bijzondere details op werken uit de vaste collectie van het museum. Datzelfde jaar verscheen ook haar boek Dichterbij. Kunst in details waarin ze hetzelfde doet met kunstwerken van over de hele wereld. Aan de hand van 52 details vertelt ze in dit boek verhalen die niet meteen opvallen als je de werken voor het eerst ziet, maar toch intrigeren. Door de lezer te verrassen met deze details, hoopt ze dat kunst de lezer aan het denken zal zetten. In haar nieuwe boek borduurt ze hierop voort. In dit boek zijn naast de al eerder genoemde tips om beter te kijken ook 56 verhalen over details gebundeld. Hiermee laat ze zien dat details een nieuwe wereld voor ons kunnen openen. Daarnaast is Van Zeil in gesprek gegaan met diverse kijkexperts uit andere vakgebieden en deelt ze de verhalen met hun ervaringen en tips met opmerkzaamheid. Zo sprak ze bijvoorbeeld met ontwerper Paul Mijksenaar die veel waarde hecht aan het motto van apostel Paulus:

“Onderzoek alle dingen en behoud het goede.” (p. 62)

Mijksenaar neemt over wat eerdere ontwerpers hebben bedacht en wat werkt en laat dan los wat anderen ermee doen. Hij vergelijkt ontwerpen dan ook met estafettelopen: je doet het niet uit het niets. Hoe je meer kunt zien? Volgens Mijksenaar kan voorbereid op pad gaan helpen. Zo gaf hij als voorbeeld een bezoek aan een kerk in Italië waar hij genoot van de kunst, maar vervolgens thuis in de catalogus details zag die hem tijdens het bezoek waren ontgaan. Tegenwoordig koopt hij eerst de catalogus, gaat dan wat drinken en bereidt zich voor op het bezoek. Ook kan volgens Mijksenaar een blik op de ansichtkaarten helpen.

In Goed kijken begint met negeren start Van Zeil met praktische tips om met meer gemak en plezier naar kunst te kijken. Haar boek is dan ook niet zozeer voor kunstliefhebbers, maar vooral voor iedereen die bewuster wil kijken en meer wil opmerken. Kunst is daarbij een hulpmiddel en kan helpen beter te kijken omdat we kunnen leren van het scherpe oog van de kunstenaar. Kunstenaars zien immers vaak wat ons ontgaat en zijn dan ook bij uitstek degenen die ons opmerkzaam kunnen maken op andere perspectieven dan die we al kennen. Vergeet hierbij niet dat kunstenaars niet zo veel verschillen van goochelaars: ze spelen met je oog en sturen je aandacht. Op een schilderij is over elk detail nagedacht. Niets is aan het toeval over gelaten, zoals op een foto. Als je je hiervan bewust bent zoek je betekenis achter opmerkelijke objecten of personen op een schilderij.

Hoewel kunstenaars heel bewust verborgen betekenissen in hun kunst hebben verstopt, wijst Van Zeil erop dat kunst niet alleen gaat over wat de kunstenaar ermee bedoeld heeft. Kunst blijft juist relevant doordat we er steeds weer eigen associaties bij kunnen hebben, in alle tijden en plaatsen. We nemen onze impliciete kennis mee als we naar kunst kijken – zo merken we op wat we kennen of onbewust herkennen. Hierdoor kun je naar een kunstwerk kijken dat anders wellicht nooit je aandacht had gevangen. Ook actuele associaties kunnen ingang geven. Zo geeft Van Zeil als voorbeeld de rampzalig verlopen oudejaarsnacht in Keulen waarin honderden vrouwen zijn aangerand, door het nieuws keek ze anders naar een schilderij van Rubens waarop de Romeinse legende van de Sabijnse maagdenroof te zien was. Rubens verbeeldde een aangrijpend tafereel van een vrouw die zich probeerde los te rukken uit de greep van meerdere mannen.

De laatste tip van Van Zeil is de smartphone achterwege te laten bij een museumbezoek. Niet alleen om dat de smartphone voor afleiding zorgt door berichten die kunnen binnenkomen. Relevanter dan afleiding is namelijk dat je nooit helemaal voor jezelf kijkt als je een telefoon in de buurt hebt. Bewust of onbewust krijg je de drang tot delen en kijk je met in je achterhoofd de aantrekkelijkheid van het beeld voor anderen. Het zijn dan niet je eigen ogen, maar de ogen van anderen waarmee je kijkt.

Na de korte inleiding met zeven praktische tips volgen de 56 verhalen waardoor de auteur de lezer laat zien hoe verrassend details in kunst kunnen zijn en hoeveel interessante en merkwaardige verhalen er in een kunstwerk verstopt kunnen zitten. De interviews waarmee ze de verhalen afwisselt geven de lezer extra inzichten bij het verscherpen van hun blik. Dit maakt het boek relevant voor museumbezoekers en kunstliefhebbers, maar ook voor mensen buiten die groepen. Met wetenschappelijk onderbouwde inzichten laat Van Zeil immers zien hoe we waarnemen en hoe dat bedachtzamer kan waardoor je meer opmerkt. Dit boek is wat je noemt een echte eye opener!

Vera Weterings

Een voorproefje van het boek is te lezen in het artikel ´Vier tips om je blik te verscherpen´ dat Wieteke van Zeil voor de Volkskrant schreef. Ook zijn drie van haar tips uitgelicht in een video die ze samen met de Volkskrant bij het Rijksmuseum, Stedelijk Museum en Van Gogh Museum maakte.