Recensent: Vera Weterings

Het jaar 1759. Een doorsnede van de Verlichting, Paul Frentrop

Prometheus, Amsterdam 2014
ISBN 978 90 446 2475

Paperback, met illustraties in zwart-wit, notenapparaat en literatuur
224 pagina’s
€ 19,95

Het jaar 1759

De hoofdmoot van de erfenis die de Verlichting onze huidige samenleving heeft meegegeven wordt gevormd door mensenrechten en vrijheid van meningsuiting. Het was in het jaar 1759, toen Voltaire 65 jaar werd dat hij zich ging richten op deze twee zaken. In het boek Het jaar 1759 wil Paul Frentrop laten zien wat de Verlichting in de praktijk betekende. Hij doet dit aan de hand van verschillende bekende en minder bekende personages die in 1759 van betekenis waren, zoals onder andere de al eerder genoemde Voltaire, David Hume, Benjamin Franklin, Giacomo Casanova, Josiah Wedgwood, Erasmus Darwin, George Washington, James Watt en Madame de Pompadour.

Paul Frentrop (1954) is hoogleraar corporate governance & capital markets aan Nyenrode Business Universiteit. Eerder verscheen van zijn hand onder andere De geschiedenis van Corporate Governance, de veelgeprezen biografie van Pierre Vinken Tegen het idealisme en de bundels Vrouwenlogica en Mannenlogica. Het jaar 1759 is een verrassend geschiedeniswerk, doordat het ingaat op de vele veranderingen die rond het jaar 1759 gebeurden. Anders dan andere werken wordt geen grote periode behandeld, noch een specifiek thema of een historisch figuur. Deze bijzondere invalshoek is origineel en zorgt ervoor dat de lezer zich aan het eind van het boek een goed beeld kan vormen van de samenleving rond 1759. Toch is Het jaar 1759 niet het eerste boek met een dergelijke invalshoek. Eerder verscheen van Florian Illies 1913. Het laatste gouden jaar van de twintigste eeuw (2013). Dit werk volgt het kalenderjaar 1913 maand voor maand. Anders dan 1913 is in Het jaar 1759 niet gekozen voor een chronologisch hoofdstukverloop, maar voor een thematische indeling van het boek.

In de publicatie wordt weergegeven hoe veel wat de huidige beschaving vormt, zich rond 1759 ontwikkelde en hoe in die tijd een nieuw westers zelfbewustzijn ontstond. Het is dan ook niet verwonderlijk dat die periode bekend is komen te staan als de Verlichting. Rond 1759 begon de westerse mens zijn vleugels te spreiden. Een mooie toevoeging aan het begin van het boek is een lijst van de hoofdpersonen met hun leeftijd en locatie in 1759 om als lezer een goed beeld te hebben en hier tijdens het lezen op terug te kunnen vallen om zaken in de goede context te zien.

In 1680 scheerde een komeet langs de aarde. Dit werd gezien als vingerwijzing van God, men vreesde naderende rampen. De protestantse denker Pierre Bayle had in alle ophef over de komeet een goede aanleiding gezien om zowel bijgeloof als religieus fanatisme aan de kaak te stellen. Volgens Bayle bestond er geen enkele reden om aan te nemen dat rampspoed die zich op aarde voordeed iets te maken had met een komeet aan de hemel. Voor veel historici markeert de uitgave van Bayles Pensées diverses écrites à un docteur de Sorbonne à l’occasion de la Comète qui parut au mois de décembre 1680 waarin hij deze stelling aanneemt het begin van de Verlichting. Bayle verwoordde hierin het kernbegrip van dit vooruitgangsgeloof: durf zelf na te denken, vertrouw niet op autoriteit, traditie of gewoontes. Enkele jaren later berekende Edmund Halley op basis van Newtons Principa dat de komeet eind 1758 of begin 1759 weer te zien zou zijn. Precies zoals Edmond Halley had berekend, scheerde de komeet begin 1759 langs de aarde. De vurige streep aan de hemel liet iedereen zien dat alles wat gebeurde voorspeld kon worden. Dat luidde het einde in van het brede geloof in wonderen en magie. De Verlichting kwam tot volle bloei.

Frentrop toont de lezer in Het jaar 1759 hoe de Verlichting in allerlei facetten van de samenleving was doorgedrongen. Zo publiceerde Adam Smith in 1759 zijn Theory of Moral Sentiments, waarin hij emoties aanwees als verklaring voor menselijk gedrag. Het was het jaar waarin de paus Helvétius’ De L’Esprit op de index van verboden boeken zette omdat daarin beweerd werd dat het niet de ziel was die de mens toont wat goed en kwaad is, maar wel zijn angst voor het lijden en zijn zoektocht naar het genot. Geschiedschrijving werd voor het eerst beschouwd als filosofie met praktijkvoorbeelden. Dit maakte David Hume met zijn geschiedenis van Engeland erg populair. In datzelfde jaar bracht Voltaire Candide uit waarin hij ten strijde trok tegen de kerk en bijgeloof. Dit droogkomische boek gaat over het theologische vraagstuk van de theodicee: hoe is het mogelijk dat er slechte dingen bestaan en gebeuren als God goed, alwetend en almachtig is? Dan had hij het leven toch beter kunnen maken?

Frentrop geeft een bijzonder veelzijdig beeld van het jaar; van de concurrentie tussen het Wedgwood aardewerk en Sèrves porselein tot de experimenten met bliksem van Benjamin Franklin en van de anatomische tekeningen van Jan Wandelaar tot de ziekte de pokken. Al met al is Het jaar 1759 een interessant en onderhoudend boek dat de ondertitel Een doorsnede van de Verlichting recht doet.

Vera Weterings