Auteur: Wouter van Dijk
Schrift in dienst van de macht. De grafelijke kanselarij in Vlaanderen en Henegouwen (1191-1244), Els De Paermentier
Uitgeverij Verloren, Hilversum 2021, ISBN 9789087049416, 343 p., € 39,00
In deze studie onderzoekt Els De Paermentier hoe de grafelijke kanselarij van Vlaanderen en Henegouwen zich na zijn ontstaan aan het begin van de twaalfde eeuw in de eerste helft van de dertiende eeuw heeft ontwikkeld. De twee graafschappen waren in deze periode door een personele unie met elkaar verbonden, vandaar de keuze om naast Vlaanderen ook Henegouwen onderwerp van studie te maken. Onderdeel van het onderzoek is de wijze waarop de productie en uitgifte van oorkondes door de graven en gravinnen in deze periode was vormgegeven.
Onderzoek in drieën
Om tot een goed begrip te komen van de werking en organisatie van de grafelijke kanselarij heeft De Paermentier haar studie op drie pijlers gebouwd. Zo onderzoekt ze eerst de personen die actief waren in de kanselarij en de sociale herkomst van deze personen. Daarnaast vormen de overgeleverde oorkonden een object van studie, om met behulp van diplomatische en paleografische kenmerken meer licht te kunnen werpen op de samenhang tussen de oorkonden, en de wijze waarop ze totstandkwamen. Tot slot staat de vraag centraal naar de rol van de grafelijke kanselarij van Vlaanderen Henegouwen als graadmeter voor een in toenemende mate meer op het schrift gerichte samenleving.
Diplomata Belgica
Bij het analyseren van het oorkondecorpus heeft de schrijfster dankbaar gebruik gemaakt van de digitale oorkondendatabase Diplomata Belgica. Vanwege de digitale beschikbaarheid van oorkondeteksten werd het relatief eenvoudig mogelijk om kwantitatief onderzoek te doen, bijvoorbeeld naar redactionele formules in verschillende oorkondes, om zo de redacteuren achter deze oorkondes in het kanselarijnetwerk te lokaliseren en in sommige gevallen te identificeren. De Paermentier concludeert op dit vlak dat er veel gelijkvormige formuleringen in de grafelijke oorkonden te vinden zijn, die wijzen op een uniformisering in taal en zegswijzen in de akten. Daarnaast is ook zichtbaar dat door middel van bepaalde redactionele constructies in taal en grammatica het grafelijke kanselarijnetwerk zich onderscheidt van andere redactiecentra van oorkonden
Losvast netwerk
Uit het onderzoek blijkt de grafelijke kanselarij voornamelijk gefunctioneerd te hebben als een netwerk van personen die samenwerkten bij het opstellen, redigeren en valideren van oorkonden van de graaf of gravin. Dat gebeurde niet per se vanuit een centrale locatie, en ook waren de betrokken personen niet exclusief in dienst van de graaf. Wel waren de meeste geïdentificeerde kanselarijmedewerkers meerdere jaren achtereen actief voor de graaf. Vaak een tot vier jaar, in sommige gevallen wel tien jaar of meer. Dat was ook nodig om de continuïteit van de kanselarij te waarborgen. Vergeleken met naburige vorstendommen als Holland, Brabant of Luxemburg liep de kanselarij van Vlaanderen-Henegouwen in het begin van de dertiende eeuw wel voorop in de ontwikkeling om uit te groeien tot een gestroomlijnd functionerend grafelijk ‘ambtenarenapparaat’. In deze jaren voorzien graaf en gravin in toenemende mate met behulp van hun eigen netwerk aan geschoolde clerici comiti, notarii en magistri in hun eigen oorkonden en wordt steeds minder een beroep gedaan op de scriptoria van bijvoorbeeld abdijen. De rol van deze medewerkers kon overigens per situatie verschillen. Al naar gelang het zo uitkwam werden deze competente bureaucraten ingezet als grafelijk ontvanger, boodschapper of onderzoeker bij geschillen, bemiddelaar of scheidsrechter. Zoals te verwachten viel blijkt uit het onderzoek een toenemend vertrouwen en gebruik in schriftelijke procedures. Desondanks blijven orale tradities in sommige gevallen een rol spelen. Bijvoorbeeld waar het gaat om de aanwezigheid van getuigen of het afleggen van eden.
Els de Paermentier heeft met dit rijke boek de ontwikkeling van de dertiende-eeuwse grafelijke kanselarij in Vlaanderen en Henegouwen inzichtelijk gemaakt. Aan het vergelijkend onderzoek naar de middeleeuwse verschriftelijking in Noordwest-Europa heeft ze daarmee een belangrijke bijdrage geleverd. Het is daarmee een mooi voorbeeld hoe traditionele onderzoeksinstrumenten als de paleografie en diplomatiek in de eenentwintigste eeuw met behulp van digitale middelen ingezet kunnen worden voor de studie naar de middeleeuwse wortels van onze administratief-bureaucratische samenleving.
Wouter van Dijk