Van het socialisme, de dingen die voorbijgaan. Een geschiedenis van de DDR 1945-2014, Willem Melching
Uitgeverij Prometheus | Bert Bakker, Amsterdam 2014
ISBN: 978 90 351 41131
Paperback, met illustraties in zwart-wit, noten, literatuuropgave, lijst van afkortingen, zaak- en personenregister
336 pagina’s
€39,95
Ulbrichts experiment
In de inleiding geeft historicus en Duitslandkenner Melching allereerst een kort overzicht van de geschiedenis van de Deutsche Demokratische Republik (DDR), hoe deze tot stand kwam, hoe zij zo plotseling verdween en hoe dat kon gebeuren. Van het grootste belang hierbij was het wegvallen van de Sovjet-Unie (SU) als garantie voor de politieke elite die de scepter zwaaide in de DDR. De SU had jarenlang economisch en militair garant gestaan voor het machtsbehoud van de heersende partij in de DDR, de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED), en toen hier halverwege de jaren ’80 verandering in kwam was het snel gedaan met Honecker en zijn kliek. Gorbatsjovs mededeling dat de SU niet meer zou ingrijpen bij ongeregeldheden in haar satellietstaten achter het IJzeren Gordijn was hierbij essentieel.
Na deze analyse in vogelvlucht beschrijft Melching in zes hoofdstukken en een conclusie decenniagewijs de geschiedenis van de Duitse heilstaat en haar erfenis. De rode draad Melchings relaas is de DDR’s afhankelijkheid van de SU om te overleven, zowel politiek, militair als economisch. De geavanceerde industrie die van oudsher in het oosten van Duitsland gevestigd was, werd bij het inrichten van de Oost-Duitse staat vernietigd en vervangen door de primitieve zware kolen- en staalindustrie waarbij de Sovjet-Unie tot voorbeeld diende. Fabrieken werden letterlijk gedemonteerd en naar Rusland vervoerd in het kader van schadeloosstelling voor de Tweede Wereldoorlog. Vervolgens stonden ze in Rusland op treinstations weg te roesten zonder dat er nog iets mee gedaan werd.
Waar Ulbricht in de economie nog koos voor investeringen om de DDR op de langere termijn in leven te houden, zette Honecker een bijl aan de wortels van de staat door een economische politiek te voeren die gericht was op consumeren, wat ertoe leidde dat de economische positie van de DDR voor de langere termijn sterk verslechterde.
Belangrijk voor de latente onrust die in de DDR bestond was dat de Oost-Duitsers altijd toegang bleven houden tot West-Duitse media, hierdoor was het voor de SED praktisch onmogelijk om geloofwaardig te blijven bij haar beloftes over de grote voorspoed die zou gaan komen, en het spoedige voorbijstreven van de Bundesrepublik Deutschland (BRD).
Natuurlijk is er in Melchings boek ook de bouw van de Berlijnse Muur beschreven. Na miljoenen vluchtelingen werd het de DDR-leiding duidelijk dat de DDR zou leegbloeden, om dit te voorkomen werd de Muur gebouwd. Hierna kon eigenlijk pas in ernst aan de opbouw van de Oost-Duitse staat gedacht worden, die was nu een realiteit geworden waar zeventien miljoen Oost-Duitsers niet meer omheen konden. Ze waren opgesloten in Ulbrichts experiment.
Melchings boek is bovenal een economische en politieke geschiedenis van de DDR. Zoals Melching in zijn boek zelf stelt is een tijdlang de trend geweest sociale geschiedenissen van de DDR te schrijven. Dit gaat voorbij aan de buitengewoon bijzondere status van de DDR als kunstmatig bouwsel dat politiek, economisch en militair vrijwel geheel afhankelijk was van haar schepper, de Sovjet-Unie. De ‘normale’ aspecten van een leven in de politiestaat geeft dan ook een zeer vertekend beeld van de DDR-geschiedenis. Een ander belangrijk punt dat Melching maakt is dat van de initiërende rol van de BRD in de val van de DDR. Naast de vertrekkersbeweging in Oost-Duitsland en Gorbatsjovs hervormingen was het de BRD die de beslissende stap zette door Hongarije grootschalige leningen toe te zeggen wanneer zij uit het Oostblok zou stappen. Hiermee werd een vluchtroute voor de Oost-Duitsers gecreëerd die via Hongarije naar de Bondsrepubliek konden reizen.
De uitgebreide behandeling van de tweede helft van de jaren ’80 en de revolutie aan het eind van deze jaren is erg interessant. Melching brengt de chaotisch en verwarrende politieke situatie die leidde tot de val van de Muur op boeiende wijze in kaart. Duidelijk komt naar voren hoe onbeholpen en weinig doordacht het DDR-regime omging met de snel uit de hand lopende revolutionaire situatie. De steeds groter wordende kloof in welvaartsniveau met de BRD was de Oost-Duitsers teveel geworden en de bevolking zegde het ‘sociaal contract’, zoals Melching het zo mooi noemt, met de SED-elite op. De tijd waarin de bevolking het repressieve systeem tolereerde in ruil voor een zekere mate van welvaart en bestaanszekerheid was hiermee definitief voorbij.
De veranderde economische koers van de DDR met de machtswisseling van Ulbricht naar Honecker in 1971 luidde op termijn de onherroepelijke ondergang in van de DDR in, zo legt Melching haarfijn uit. De welvaartsstijging voor consumenten die Honecker noodzakelijk achtte voor het in stand houden van het sociaal contract met de bevolking werd betaald door te korten op investeringen voor de lange termijn. Gaandeweg leunde het bewind steeds sterker op leningen en werden er uiteindelijk zelfs leningen afgesloten om andere leningen te kunnen betalen. In de loop van de jaren ’80 werd duidelijk dat de DDR op een bankroet afstevende, de val van de Berlijnse Muur voorkwam nog net deze afgang van de modelstaat van het communisme hoewel het niet lang duurde voordat er aan haar bestaan alsnog een einde kwam.
Melching schrijft erg vlot waardoor de op het oog toch potentieel saaie politiek-economische Oost-Duitse geschiedenis nooit verveelt. Als analyse van het hoe en waarom van het ineenstorten van de DDR is het boek zeer geslaagd te noemen, een aanrader voor iedereen met interesse in de Koude Oorlog of de recente geschiedenis van Duitsland!
Wouter van Dijk
Pingback:
Het Oostblokboek. Een reis langs de sporen van het communistische verleden, Hellen Kooijman en Guido van Eijck (red.) |