De jaarlijkse Archiefdagen (voorheen KVAN-dagen) vinden dit jaar plaats in Gouda. De Goudse Schouwburg functioneert als congresvloer voor de Nederlandse archiefwereld. Vandaag, maandag 3 juni, werd de eerste congresdag afgetrapt door voorzitter van KVAN/BRAIN, Bert de Vries. Hij sprak over het dynamische werkgebied waarmee de archieffunctie vandaag de dag mee te maken heeft. Niet alleen staat er een vernieuwing van de archiefwet op stapel, maar ook qua collectie wordt het archief steeds digitaler en krijgen archieven een steeds zichtbare rol in de samenleving. Hierbij is het leren, ontwikkelen en delen van kennis essentieel, en hoe kan dat beter dan door samen te werken, aldus De Vries.
GOUDasfalt
Hierna was het woord voor gastheer wethouder Thierry van Vught. In zijn portefeuille bevinden zich onder andere stadsmarketing, recreatie, toerisme, cultuur, erfgoed, monumenten en onderwijs. Het kan dan ook niet anders dan dat Van Vught de aanwezigen wat vertelde over de geschiedenis van de stad. Graaf Floris de Vijfde van Holland gaf Gouda in 1272 stadsrechten. Dat is in 2022 maar liefst 750 jaar geleden en reden voor een feest. Dat betekent dat Gouda groots gaat uitpakken met bijzondere tentoonstellingen en speciale evenementen. Daarnaast vertelde Van Vugt ook over het project GOUDasfalt, een burgerinitiatief binnen de context van de omgevingswet. GOUDasfalt ligt op het kruispunt van de Krimpenerwaard, de Hollandsche IJssel en het Goudse IJsselfront. Het is een buitendijkse terrein 23.000 m² met een prachtig uitzicht op de Veerstal en molen ’t Slot aan de ene kant, en op het wijdse groen van de Krimpenerwaard aan de andere kant. Zo komt de historische binnenstad, het karakteristiek industrieel erfgoed, de rivier met eb en vloed en het Hollandsche veenweidelandschap hier samen. De ruimte, de ligging en de industriële blikvangers geven het terrein potentie als innovatieve broedplaats waar gewerkt wordt vanuit idealen van duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen. De combinatie van werken en wonen met recreatie en culturele activiteiten blijkt de beste manier om het terrein te ontwikkelen. Dit maakt een financieel gezonde en duurzame exploitatie mogelijk, en levert voorzieningen en activiteiten op die een aanvulling zijn op de binnenstad en daarmee niet concurreren. Tijdens de volgende congresdag zal er ook een specifieke sessie focussen op dit bijzondere project, de sessie ‘Het goud en het asfalt. Hoe documenteren we de 21ste-eeuwse samenleving’ van de kennisplatforms particuliere archieven en professionalisering. Na de boeiende introductie over GOUDasfalt wist Van Vught te vertellen dat de Goudse schouwburg waarin het congres werd georganiseerd onder meer Theater van het Jaar 2011 en Meest Gastvrije Theater van Nederland 2017 is geweest. En toen was het tijd voor de key note van de ochtend die werd verzorgd door Marleen Stikker, directeur van Waag Society.
The deep archive
Marleen Stikker was afgelopen zomer te gast in het tv-programma Zomergasten waarin zij sprak over onderscheid tussen denken in werkelijkheden en mogelijkheden. De uitzending kun je hier via een podcast terugluisteren. In haar lezing creëerde ze bewustzijn bij de aanwezigen over de rol die archiefprofessionals en archiefinstellingen kunnen spelen in een samenleving die zichzelf dagelijks en uitputtend documenteert, en steeds meer (onbewust) wordt beheerst door technologie. Zo vertelde ze over het project De Digitale Stad. Dit was een publiek en gratis toegankelijke online ‘plein’ waarop je verschillende diensten van de gemeente Amsterdam en haar partners kon bezoeken. Om dit project jaren later te reconstrueren werd het Handboek voor webarcheologie ontwikkelt.
Een publieke vrijplaats zoals De Digitale Stad was zo’n 25 jaar geleden denkbaar. Hoewel het concept enorm vooruitstrevend was, kon het internet toen nog worden gezien als een green field. Alles was nog mogelijk. Tegenwoordig is volgens Stikker eerder een brown field. Het internet is platgebrand door bedrijven waarbij grote hoeveelheden dataverkeer worden onderschept en bijgehouden. Allerhande digitale apparaten maken misbruik van je vertrouwen met behulp van tracking codes. Het businessmodel van partijen die het aanbieden doet bijna de kracht van het internet teniet. Toch zijn er volgens Stikker manieren om hier tegenin te gaan, maar het is niet gemakkelijk. Het je ervan bewustzijn dat het internet niet neutraal is, dat is een begin. Sta stil bij vragen als wie maakt een database? Wie traint de database? En wie controleert een database? Een mooie quote uit het boek ‘The Age of Surveillance Capitalism; The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power’ van Shoshana Zuboff’ is:
“Forget the cliché that if it’s free ‘you are the product’. You are not the product. You are the abandoned carcass.”
Een paar andere nuttige literatuur op dit gebied volgens Stikker zijn ‘‘The Black Box Society’ van Frank Pasquale, ‘Artificial Unintelligence; How Computer Misunderstand the World’ van Meredith Broussard, ‘Weapons of Math Destruction’ van Cathy O’Neil en ‘Algorithms of Oppression; How Search Engines Reinforce Racism’ van Safiya Noble.
“Technology is not neutral. We’re inside of what we make, and it’s inside of us. We’re living in a world of connections – and it matters which ones get made and unmade.” – Donna Haraway, Cyborg Manifesto
Om de wereld van connecties te begrijpen is het belangrijk te weten welke connecties wel of niet zijn gemaakt en hoe de connecties tot stand zijn gekomen. Zijn het de archivarissen die daarvoor moeten zorgen? Dan rust er een zware taak op hun schouders. In 2009 was de totale omvang van alle digitale opslag immers nog vijfhonderd exabyte, oftewel vijfhonderdmiljard Gigabyte. Dat is tien keer een stapel boeken van de aarde naar Pluto. Tegenwoordig zijn we in het tijdperk aanbeland van de Zetabyte en rijkt de stapel boeken tot buiten ons zonnestelsel!
Een veelgemaakte fout van de huidige maatschappij is de toekomst te proberen te voorspellen aan de hand van data uit het verleden. Op deze manier behoud je immers altijd bias en staan we volgens Stikker juist met onze rug naar de toekomst. Een concept dat heel goed wordt uitgelegd door Walter Benjamin in ‘Over het concept van de geschiedenis’ (1940):
“Er bestaat een schilderij van Paul Klee, dat Angelus Novus heet. Er staat een engel op afgebeeld die zo te zien op het punt staat zich te verwijderen van iets waar het zijn blik strak op gericht houdt. Zijn ogen en zijn mond zijn opengesperd, hij heeft zijn vleugels gespreid. Zo moet de engel van de geschiedenis eruitzien. Zijn gelaat is naar het verleden gewend. Waar wij een reeks gebeurtenissen waarnemen, ziet hij één enkele catastrofe en daarin wordt zonder enig respijt puinhoop op puinhoop gestapeld, die hem voor de voeten geworpen wordt.”
Maar hoe kunnen we ingaan tegen deze onzichtbare algoritmen die ons controleren? Welke maatregelen kunnen we nemen? Het start met het gebruiken van alternatieven. En die zijn er! Zo kun je gebruik maken van Brave als Browser, Solid inzetten voor gedistribueerde data-opslag, zoeken via DuckDuckGo, ProtonMail gebruiken voor mailverkeer en Signal gebruiken in plaats van WhatsApp. En met behulp van promotionele campagnes kunnen anderen ook worden aangespoord hetzelfde te doen. Maar het blijft niet bij het praktisch gebruik maken van alternatieven, er ligt immers een bredere maatschappelijke discussie aan ten grondslag. Naast het gebruik maken van alternatieven zijn er ook nieuwe wettelijke kaders nodig rondom kunstmatige intelligentie die het mogelijk maken dat bepaalde gedwongen voorwaarden waarbij de consequenties niet te overzien zijn niet rechtsgeldig worden verklaard. Op dit gebied kan al worden gekeken naar ‘High-Level Expert Group on Artificial Intelligence van de Ethic Guidelines for Thrustworthy AI en ‘Law for Computer Scientists’ van Mireille Hildebrandt.
Tot slot is er meer datageletterdheid nodig om verkeerde interpretaties uit grote datasets te voorkomen en een nieuwe manier van internet waarbij de overheid en publieke sector goed samen werken met maatschappelijke publieke partijen bij het opstellen van duidelijke grenzen, mensen elkaar monitoren en data geminimaliseerd wordt.
Al met al een goed verhaal over het in eigen handen nemen van het initiatief in het omgaan met kunstmatige intelligentie om ethische waarden centraal te stellen in deze steeds toenemende wereld van datadictatuur.
Lagerhuis debat
Hierna was het tijd voor een Lagerhuisdebat over de waarden van de archivaris. De eerste stelling luiden ‘archiefinstellingen moeten afscheid nemen van hun klassieke rol en zichzelf opnieuw uitvinden. De wereld om ons heen verandert immers snel.’ De argumenten voor richtten zich op het feit dat het niet zozeer om de archiefinstellingen gaat, maar juist om het vak, het maakt dan niet uit waar het gevestigd is. Het gaat er om dat we ons richten op de functie van het archief voor de gebruiker. Wie is dat en wat wil diegene? Ook tegen de stelling stond de archieffunctie voorop. Charles Jeurgens wees erop dat hoewel de wereld om ons heen verandert, de waarden van de klassieke rol onveranderd blijven. De archieffunctie blijft gericht op het betrouwbaar beschikbaar stellen van vormen, alleen de uitingsvormen veranderen mee met de tijd.
De tweede stelling ging over het afschaffen van de diploma-eis voor archivarissen. Net als in bovenstaande stelling, merkte je dat zowel de voor en tegen kandidaten van de stelling het eigenlijk heel goed met elkaar konden vinden en allen het belang van de kennis en competenties die je leert bij het onderwijs op waarde schatten. Waarbij het verschil hem erin zat dat het ene kamp vond dat dit gewaarborgd moest blijven door het behalen van het diploma en het andere de focus legde op het volgen van het onderwijs en niet het papiertje an sich.
De laatste stelling van de ochtend ging over het verplicht stellen van een korte jaarlijkse stage van archiefmedewerkers bij maatschappelijke organisaties of bedrijven. Er klonken argumenten over en weer over het belang van archieven om midden in de samenleving te staan, maar of een maatschappelijke stage daar essentieel voor is, dat valt te bezien.
Samenwerken aan samenwerken
In de middag waren er diverse parallelle sessies. Zo vertelde Marc Holtman van het Stadsarchief Amsterdam bijvoorbeeld over het vertrekpunt en de uitwerking van de aanbesteding van de digitale infrastructuur van het Stadsarchief Amsterdam. De presentatie is online te bekijken. Ikzelf koos voor de sessie over het werken aan samenwerken aan de hand van het LEGO Serious Play principe. Binnen dit principe is het idee om te bouwen met Lego blokjes en aan de hand daarvan te praten over complexe vraagstukken. De workshop bood inzicht en handvatten over hoe je het gesprek kunt aangaan om de samenwerking te verbeteren. Je leerde tijdens de workshop creatief te denken door het verbeelden van antwoorden met behulp van het bouwen met lego. Niet denken met je hoofd maar met je handen. Aan het einde van de workshop werden de kernprincipes van het samenwerken met elkaar gedeeld; vertrouwen, dynamiek, vrijheid en het out-off-the-box-denken.
Na deze parallelle sessie kwamen alle congresdeelnemers weer bij elkaar voor de gezamenlijke afsluiting van de dag. Chris Bellekom wist op gevatte wijze de dag samen te vatten. Daarnaast was er een korte terugkoppeling over de vraag die het Archievenblad via Twitter die dag had gesteld: wat moet de overbrengingstermijn voor archieven worden in de nieuwe archiefwet? Er kon gekozen worden uit de opties om de huidige twintig jaar te behouden, in te korten naar de tien jaar waar momenteel naartoe wordt gewerkt, in te korten naar zeven jaar of tot slot het concept herzien. Het was opvallend om te merken dat er evenveel stemmen gingen naar de huidige twintig jaar en de tien jaar waar momenteel in de herziening van de wet naartoe wordt gewerkt. Maar bijna de helft van de 45 stemmers koos voor de optie om het concept te herzien. In de reacties op de poll werd duidelijk dat de focus bij de herziening van de archiefwet niet gefocust moet zijn op de overbrengingstermijn, maar juist op openbaarheid.
Verkiezing JONG Archivaris van het Jaar 2019
De middag werd afgesloten met de verkiezing van JONG Archivaris van het Jaar 2019. De vakjuryprijs ging naar Henrik Lillin, archivaris bij de Nationale Opera & Ballet. Hij is de eerste archivaris in de geschiedenis van het instituut en heeft de uitdagende taak om een goed gestructureerd archief te vormen. Het archief van de Opera bevindt zich volgens zijn motivatie op de grens tussen erfgoed en bedrijfsarchief en bestaat uit een enorme verscheidenheid aan stukken; van administratie tot kostuums en van affiches tot AV-registraties van voorstellingen en repetities. Henrik draagt niet alleen zorg voor al dit culturele erfgoed van opera en ballet in Nederland, het archief heeft ook een belangrijke rol in de dagelijkse productie van nieuwe voorstellingen. In de korte tijd dat Henrik bij de Opera werkzaam is, heeft hij een nieuw collectiebeheerplan ontwikkeld en is hij bezig het records managementsysteem te implementeren. Ook regelt hij interne en externe aanvragen. Tussendoor vond hij bovendien tijd om ruim 14.000 foto’s en affiches te digitaliseren. Archiefbeheer is in de podiumkunsten nog niet vanzelfsprekend, maar toch heeft Henrik al veel succesvolle stappen weten te zetten om bij de Nationale Opera en Ballet een geordend en toegankelijk archief te bouwen. Hiermee is hij een pionier in zijn vakgebied en dient hij als uitstekend voorbeeld voor anderen om hem heen.
De publieksprijs ging dit jaar naar Hilde Jansma, medewerker informatiebemiddeling bij het BHIC. Hilde is binnengekomen bij het BHIC als stagiaire omdat zij graag meer praktijkervaring op wilde doen, te combineren met het schrijven van haar scriptie. De scriptie van Hilde behelsde een vernieuwend onderzoek naar de samenstelling van gebruikersprofielen. Zij deed dit door onderzoek te doen in een flink aantal chatlogs, mails en forumreacties. Door middel van statistieken en uitleg heeft zij daar veel conclusies uit kunnen trekken en ook waardeoordelen. Haar scriptie heeft zij in huis gepresenteerd maar ook voor andere Brabantse diensten die met ons chatten. En tijdens KIA bijeenkomsten van het Platform Dienstverlening. Door nu zelf te chatten, te mailen en door op forumberichten te reageren, houdt zij ons nog steeds scherp. Door op een collegiale manier haar bevindingen aan ons voor te houden. Volgens haar motivatie is Hilde ontzettend dienstverlenend ingesteld. Hilde wil graag nieuwe dingen leren, heeft een frisse blik op de zaak, is opgewekt en altijd bereid om anderen bij hun werk te helpen. Zij haalt daarbij haar neus niet op als dat betekent dat ze een middag mee stukken uit het depot moet halen voor bezoekers. In korte tijd is Hilde uitgegroeid tot een bekend gezicht op de studiezaal, op ons forum en in de chat. Wij zien aan onze bezoekers en zeker aan hun reacties dat Hilde alom gewaardeerd wordt.
Chocoladefabriek
Na het officiële gedeelte van de dag was het tijd voor de borrel in de Chocoladefabriek. Het Streekarchief Midden-Holland is hier sinds 2014. De Chocoladefabriek was – zoals de naam al weggeeft – van oudsher een chocoladeverwerkingsfabriek. Tegenwoordig deelt het archief de fabriek met de Stadsbibliotheek Gouda, Drukkerswerkplaats Gouda en eetgelegenheid Kruim.
Tijdens de borrel was er gelegenheid om mee te gaan op een rondleiding door dit bijzondere gebouw en meer te leren over hoe het archief in de dagelijkse praktijk werkt. Het Streekarchief Midden-Holland beheert de archieven van de gemeenten Gouda, Krimpen aan den IJssel, Krimpenerwaard, Waddinxveen en de Zuidplas. Naast gemeentearchieven beheert het archief ook de overgebrachte rijksarchieven uit de bovenstaande gemeenten, zoals de rechterlijke en notariële archieven, de archieven van de weeskamer en de kerkelijke doop-, trouw- en begraafboeken. Bovendien is het streekarchief in het bezit van archieven van talloze particuliere instellingen en bedrijven uit de omgeving, zoals kerkgenootschappen, scholen, verenigingen en fabrieken. Een bijzondere plaats wordt ingenomen door de Goudse stadslibrije, een schitterende collectie oude boeken, aangelegd sinds 1594.
Na het diner in het archief werd de dag beëindigd met een gezellig feest in de Chocoladefabriek en een vermakelijke reeks filmfragmenten waarin archivarissen op zeer diverse manieren verbeeld werden.
Vera Weterings
Lees ook het verslag van de tweede dag van de Archiefdagen 2019.