De Watergeuzen, Anne Doedens en Jan Houter

Recensent: Wouter van Dijk

De Watergeuzen. Een vergeten geschiedenis, 1568-1575, Anne Doedens & Jan Houter

Walburg Pers, Zutphen 2018
ISBN: 9789462492868

Paperback, geïllustreerd in kleur en zwart-wit, met bijlagen, met bronnen- en literatuurlijst en noten
192 pagina’s
€ 19,95

De watergeuzen in het waddengebied

Vandaag de dag blijven de watergeuzen tot onze verbeelding spreken als dappere vrijbuiters en opstandelingen van het eerste uur in het verzet tegen Filips II in de Nederlandse Opstand. Ze namen het op tegen de almachtige Spaanse koning toen weinigen dat in hun hoofd durfden te halen. Tijdens de eerste jaren van de Opstand speelden ze een kat-en-muis-spel met de wetshandhavers die veelal nog aan Habsburgse kant stonden. Hun financiering haalden ze uit subsidies van prins Willem van Oranje maar vooral uit plundering van de door hen gekaapte schepen.

De auteurs van dit boek zijn van mening dat de belangrijke rol van deze geuzenkapers in het waddengebied in de eerste jaren van de Opstand nog altijd onderschat wordt. In dit boek trachten ze dat aan te tonen en tegelijkertijd wat aan die onderwaardering te doen. Anne Doedens en Jan Houter schreven eerder al over de geschiedenis van de Wadden. Zo verscheen in 2015 van het duo Geschiedenis van de Wadden. De Canon van de Waddeneilanden. Waar dat boek de hele geschiedenis van het gebied en de daarin liggende eilanden onder de loep neemt, ligt de focus in deze publicatie op de beginperiode van de Nederlandse Opstand, met een kleine aanloop om de sociale en politieke situatie op de eilanden in de 16e eeuw uit te leggen.

Zoals de auteurs zelf aangeven is hun boek voor het grootste gedeelte gebaseerd op de collectie Vogels die zich in de Koninklijke Bibliotheek bevindt. Deze onderzoeker verzamelde veel gegevens over geuzenactiviteiten in archieven in binnen- en buitenland met waarschijnlijk het plan daarover een boek te publiceren. Dat is er echter nooit van gekomen, waarop Doedens en Houter zijn inspanningen nu alsnog de aandacht geven die ze verdienen. Misschien is dat een van de redenen waarom De Watergeuzen wat ouderwets aandoet. Het boek is vooral een chronologische opeenvolging van anekdotes van lotgevallen van geuzen, zoals ze terug te vinden zijn in allerhande bronnen, waarbij rechterlijke archieven een grote rol spelen. Wel hebben de auteurs een schatting gemaakt van de hoeveelheid kaperactiviteiten van de geuzen en de impact daarvan op de economie. Daaruit blijkt dat vanwege de belangrijke positie die het Vlie en Marsdiep innamen in de vaarroute van handelsschepen, de geuzenactiviteit in dat gebied de handel over zee aanzienlijk belemmerde. De overheid wist met de piraterij niet goed raad, mede doordat er op geen enkel moment in de jaren 1568-1575 een echt grootschalige inspanning is geweest om definitief een einde te maken aan de geuzenaanwezigheid in het wadden gebied. Men bleef reageren op incidenten.

De waarde van het werk van Doedens en Houter ligt daarmee vooral in het feit dat ze door het op een rij zetten van de geuzenkapingen meer inzicht hebben gegeven in de kwantiteit hiervan in het waddengebied. Hiermee maken ze terecht het punt dat de geuzenactiviteit rond Vlie en Marsdiep een significante invloed heeft gehad op de economische en daarmee politieke situatie van de rebellen in de eerste jaren van de Opstand. Door het blokkeren van de handel van gezagsgetrouwe steden als Amsterdam konden prinsgezinde steden als Enkhuizen economisch tot bloei komen.

Het 19e-eeuwse beeld van de geuzen als rechtschapen strijders voor het vaderland waar ik dit stuk mee begon, blijft echter grotendeels overeind in het boek van Doedens en Houter. Voor de andere kant van de medaille waarbij deze eerste geuzen net zo goed als calvinistische geloofsfanatici en ordinaire struik- en zeerovers gezien kunnen worden, is weinig plaats. Dit ondanks het feit dat uit de bronnen die Doedens en Houter aanhalen veelvuldig duidelijk wordt dat de geuzenbemanningen veel lieden van lager allooi aantrokken. Vanwege het anekdotische karakter van het narratief in het boek en de beperkte plaatsing hiervan in het bredere kader van de ontwikkelingen op landelijk niveau, is de bruikbaarheid van het boek beperkt als men een beeld wil krijgen van de eerste jaren van de Opstand. Zoals de auteurs echter meermalen aangeven ligt hun focus expliciet op geuzenactiviteiten in het waddengebied en sec gezien beloven ze de lezer dan ook niets teveel. Toch blijf je na lezing achter met het idee dat er meer gehaald had kunnen worden uit het onderwerp, zeker gezien het feit dat de auteurs, zoals ze zelf aangeven, gebruikgemaakt hebben van materiaal dat tot dan toe aan het speurend oog van geschiedschrijvers onttrokken was gebleven.

Wouter van Dijk

Nog meer lezen over de Wadden en hun geschiedenis? Dan is ook De Wadden. Een geschiedenis van Mathijs Deen een aanrader.