Als reactie op het strenge regime van de Keizerlijke Kunstacademie in Sint Petersburg besloot een groep kunstenaars in 1869 de Maatschappij voor Reizende Kunstexpositie op te richten. De statuten werden in 1870 goedgekeurd en de groep kon beginnen met zijn eerste tentoonstelling. Hun doel was om kunstwerken niet alleen in Sint Petersburg en Moskou te laten zien, maar reizende tentoonstellingen door heel Rusland te organiseren. Al snel kreeg de groep de geuzennaam ´Peredvizhniki´: zwervers of rondtrekkers. Zij lieten de meeste Russen voor het eerst kennis maken met andere kunst dan iconen en kozen ervoor om het leven van de eenvoudige Rus te verheffen tot kunst.
In die tijd leefden de meeste Russen onder zeer primitieve omstandigheden, zelfs wanneer de lijfeigenschap in 1861 wordt afgeschaft. De kunstenaars van de Peredvizhniki brachten het zware bestaan van de gewone Rus in beeld. Ze kozen en schilderden gewone mensen op realistische wijze en schuwden onderwerpen als armoede, sociaal onrecht en honger niet. Het schilderen van deze harde realiteit was nieuw voor de Russische kunst. Ze maakten de grote armoede in Rusland voor iedereen zichtbaar en boden met hun sociaalkritische schilderijen een wapen in de strijd voor maatschappelijke hervormingen.
Het schilderij Wolgaslepers (1870-1873) van Ilya Repin (1844-1930) werd het icoon van de groep en deed Rusland op zijn grondvesten schudden. Hij maakte het schilderij naar aanleiding van een uitstapje in de zomer van 1868. Zijn oog viel op een groep scheepsslepers en hij werd diep geraakt. Twee zomers lang trok Repin op met verschillende groepen Wolgaslepers om hun leven te bestuderen. Wolgaslepers werd uiteindelijk een eerbetoon aan deze mensen. Het kunstwerk viel in de smaak, in 1873 kocht de zoon van de tsaar en tevens directeur van de kunstacademie het schilderij. Hij had het al in 1870 naar aanleiding van een voorstudie gereserveerd. Het kunstwerk was niet alleen populair vanwege de artistieke kwaliteit, maar bovenal omdat het thema veel mensen aansprak: de Wolgaslepers werd een symbool voor de grote verschillen tussen arm en rijk in Rusland. De Wolgaslepers werden hét grote voorbeeld van het doorzettingsvermogen van de grote massa.
Doordat schilderijen als de Wolgaslepers van de Peredvizhniki werden verheven tot symbolen in het debat over sociale hervormingen keek de regering met een kritisch oog naar de kunstwerken. Alle werken werden politiek opgevat, ook als dat niet de intentie van de kunstenaar was. Hierdoor balanceerden de Peredvizhniki continu op drie gedachten: wat zij zelf wilden maken, wat er van hen verwacht werd en wat was toegestaan. In dezelfde periode dat de Peredvizhniki hun hoogtijdagen genoten, was er sprake van een vergrote interesse in de eigen geschiedenis en in de mythen en legenden van het volk. Die belangstelling zag je ook terug in verschillende kunstwerken uit die periode. De vervaardigers van deze kunstwerken verwijderden zichzelf steeds verder van de oorspronkelijke doelstellingen van de Peredvizhniki en vormen een opmaat naar de nieuwe, moderne Russische kunst van de twintigste eeuw.
Zo bracht Viktor Vasnetsov (1848-1926) in Ridder op driesprong (1882) de legende De drie reizen van Ilya Muromets in beeld. Het schilderij toont een ridder in een onheilspellend en verlaten steppelandschap voor een steen. De steen heeft als opschrift:
“Hij die hier rechtdoor gaat, te paard, te voet of door de lucht, zal de dood vinden.”
De ridder verkeert in tweestrijd, zal hij afhaken of doorzetten?
Een ander voorbeeld is het werk Volksfeest tijdens de carnavalsweek op het Admiraliteitsplein in Sint Petersburg (1869) van Konstantin Makovsky (1839-1915). Op dit grote doek is de carnavalsweek, een oud Slavisch feest ter gelegenheid van de laatste week van de vastentijd, te zien. De carnavalsweek was één van de meest geliefde nationale feesten. Makovsky toont allerlei festiviteiten op het centrale plein van de hoofdstad, een plek waar tijdens het carnaval theater, kermistenten, ijsbergen, herbergen en kroegen samen een stadje op zich vormden. Een ander werk van Makovsky is de Kusceremonie (1895) waarin hij het Rusland van de zeventiende eeuw doet herleven. Het schilderij is onderdeel van de zogenaamde ‘Bojarencyclus’ en toont het huis van bojaar Morozov.
Kunstenaar Vasily Surikov herinnerde zich uit zijn jeugd in het Siberische stadje Krasnoyarsk het vrolijke volksspel tijdens Quinquâgesima, Vergevingsdag (de laatste dag van de carnavalsweek). Hij maakte het volksspel tot onderwerp van zijn schilderij Bestorming van een sneeuwstadje (1891). Tijdens Quinquâgesima werden alle oude beledigingen vergeven en vergeten. Mensen bouwden een stadje van sneeuw en ijs met muren, kanonnen en sneeuwfiguren. De spelers werden in twee groepen verdeeld waarbij de ene groep de stad verdedigde en de andere groep aanviel. Een ruiter moest tussen de rijen verdedigers door galopperen, de poort binnen stormen en de dwarsbalk van sneeuw stuk slaan. Dit laatste onderdeel is op het schilderij te zien.
De Peredvizhniki blonken uit in de portretkunst. Ze blazen dit genre nieuw leven in, tot 1870 bestond de Russische portretkunst alleen uit iconen met heiligen erop en statische portretten van aristocraten. De kunstenaars van de Peredvizhniki vonden modellen in alle lagen van de bevolking; van de eenvoudige arbeiders langs de Wolga tot culturele helden zoals schrijver Lev Tolstoy. Naast de portretkunst brachten ze ook het dagelijks leven in beeld. Hoewel thema’s als armoede, onrust en revolutie door de Peredvizhniki in kaart werden gebracht, was het lang niet altijd de bedoeling van de kunstenaars een politieke boodschap in hun werk te leggen. Ze wilden het dagelijks leven als onderwerp van hun kunst maken en het gewone volk in beeld brengen met hun dagelijkse beslommeringen en geluksmomenten. Hierbij schilderden zij de gewone man of vrouw niet als een type, maar als een echt individu. Zonder een mening te geven wilden zij de waarheid van het Russische leven in beeld brengen.
Naast het vernieuwen van de portretkunst maakten de kunstenaars van de Peredvizhniki het landschap en de natuur tot hoofdonderwerp van hun schilderijen. Van oudsher was dit het minst belangrijke onderdeel binnen de academische kunstwereld. Het landschap werd hooguit gebruikt als achtergrondvulling en niet realistisch weergegeven. Met het schilderen van de grandeur van het Russische landschap en de eigen geschiedenis maken zij de Rus trots op hun land. De werken tonen de diversiteit en uitgestrektheid van het grote Rusland; van de majestueuze bossen tot besneeuwde bergen en van oneindige vlaktes tot prachtige meren. Het landschap werd enorm populair en was bovendien een niet politiek geladen en daarom veilig onderwerp.
In het Drents Museum is momenteel de tentoonstelling Peredvizhniki te bezoeken. Het is de tweede tentoonstelling in de serie Kunst rond 1900 in internationaal perspectief in het Drents Museum. Vorig jaar was in de tentoonstelling The Glasgow Boys te zien hoe een jonge generatie Schotse kunstenaars zich afzette tegen de gevestigde normen en een geheel eigen kunst ontwikkelde. Met Peredvizhniki wordt een overzichtstentoonstelling geboden van een groep kunstenaars die de Russische kunstwereld aan het einde van de negentiende eeuw op zijn kop zette. Met maar liefst 73 schilderijen wordt de veelzijdigheid en vernieuwing van de Peredvizhniki in beeld gebracht.
Vera Weterings
De tentoonstelling Peredvizhniki. Russisch Realisme rond Repin 1870-1900 is nog tot en met 2 april 2017 te bezoeken in het Drents Museum in Assen.